İran çokuluslu bir imparatorluk olarak varlığını sürdürme çabasındadır. Bugün için kontrol altına alınmış gibi görünse de, etnik parçalanma tehlikesini tam anlamı ile aşabilmiş değildir. Bu durum İran resmi literatüründe de son dönemde tartışılan bir husustur[1]. İran'da etnik sorunun temelini Fars-Kürt çelişkisinin oluşturduguna dair bir imaj var ise de, Güney Azerbaycan Türklügü de Farslik ile ciddi bir çelişki içinde görünmektedir.

Fars-Azebaycan Türkü çelişkisi Humeyni devriminden hemen sonra patlama yapmiş, ancak devrim sonrasinda uygulanan baski politikalari ile kontrol altina alinmiştir. Iran Türkleri, özellikle de Güney Azerbaycanlilar 20. Yüzyil boyunca bazen kitlesel boyutlara sahip milli direniş hareketleri gerçekleştirmişler, bazen de Azeri milli direnişi yeraltina çekilmek zorunda kalmiştir. Bu direniş hareketleri devlet kurma aşamasina kadar ulaşabilmiştir. Bu makalenin konusu 20. Yüzyil Güney Azerbaycan milli direniş hareketinin dönüm noktalarini ele alarak gelecege yönelik projeksiyonlarda bulunmaktir.

Dört bölümden oluşan makalenin birinci bölümünde Azerbaycan Türklerinin milliyetçi hareketinin Meşrutiyet dönemindeki başlangici analiz edilmektedir. 20. Yüzyil Iran siyasi tarihinin önemli bir parçasi olan Güney Azerbaycan halki 1906'da Meşrutiyet hareketine aktif olarak katilmiş, meşrutiyet devriminin bir parçasi haline gelmiştir. 'Encümen-e Milli-i Tebriz', 'Merkez-e Gaybi' ve Sattar Han konumlarını açıklamış ve Azerbaycan'da Meşrutiyet hareketinin temeli 'Merkeze Gaybi' teşkilatina baglanmiştir. Meşrutiyet sürecinde Güney Azerbaycan halki çagdaşlaşma, özerklik ve yasal bir siyasal sistem için mücadele etmiştir. Bu süreçte Azerbaycanli kimligi Iranli kimliginin alt birimi konumundadir.

Ikinci bölümde 1920 yilinda kurulan 'Azadistan' devleti ve Şeyh Mehmet Hiyabani'nin hayatı açıklamıştır. Şeyh Mehmet Hiyabani ilk ayrılıkçı hareketi gerçekleştiren lider olarak kabul görülmektedir ve ayrılıkçılığa giden süreç analiz edilmiştir.

Makalenin üçüncü bölümünde Fars milliyetçiliğinin doğuşu ve siyasal iktidarı ele geçirmesi açıklandıktan sonra Rıza Han'ın iktidarının analizi yapılmıştır. Keza bu çerçevede Seyd Cafer Pişeveri tarafından kurulan milli hükümet ele alınmıştır.

Makalenin son bölümünde ise Humeyni devrimi sırasında ve sonrasında gerçekleşen Azerbaycan  milli muhalefeti, 'Halk Müslüman Hareketi' değerlendirildikten sonra, gelecek üzerine projeksiyonlarda bulunulmuştur.

MEŞRUTİYET DEVRİMİ (1906-1911)

Selçuklularla birlikte Türk hakimiyet ve egemenlik alanı olan İran, değişik Türk hanedanlarının yönetiminde uzun yüzyıllar Ortadoğu ve Orta Asya'nın önemli bir devleti olarak varlığını sürdürdükten sonra, sanayi devrimini gerçekleştiren Batı toplumları karşısında yenilen Doğu devletlerinin kaderini paylaşmıştır. Kuzeyden Rusya, güneyden ise Britanya tarafından sıkıştırılan İran'da, Türkmen Kaçar hanedanına (1779-1925) karşı 1906'da meşrutiyet devrimi gerçekleştirilmiştir.

Bu devrim ile o güne degin aşiret mensubiyetine dayanan toplumsal kimlik tasfiye edilirken, Iran cografyasinda varliklarini sürdüren milli kimlikler ön plana çikmaya başlamiştir. Meşrutiyet devriminden önce köy, kent ve kabile kimligi taşiyan toplum hizla milli kimlik bilincine dogru evirilmiştir. Farslik anlaminda Iranlilik, Azerbaycanlilik ve bir ölçüde Kürtlük siyasal kimlikler olarak bu aşamada ortaya çikmişlardir.

Meşrutiyet devrimi Iran entelijansiyasinin çagdaşlaşma/modernleşme politikalarinin zorunlu bir sonucu olarak gerçekleşmiştir. Bu zorunlu çagdaşlaşma Osmanli'da olduğu gibi Batıya karşı/Batı karşısında uğranılan yenilgilerin bir sonucu olarak, önce 'tepeden inmeci' politikalarla başlamiştir. 1813-1928 Rus-Iran savaşlarinda yenilen Kaçar Hanedani, modernleşme sürecini bir zorunluluk olarak algilamiştir. Modernleşmenin 'tepeden inmeci' biçimi Kaçar hanedanının bir üyesi/veliahdı ve dönemin Azerbaycan valisi olan Abbas Mirza ve Emirkebir'in politikalarında kendisini göstermiştir.

Rus-İran savaşlarında İran ordusunun modern savaş tekniklerinden ne kadar uzak olduğu ortaya çıkmıştır. Abbas Mirza, Üçüncü Sultan Selim'in ıslahatından esinlenerek bir Azerbaycan 'Nizam-ı Cedid'i kurmaya çalışmıştır. Bu 'Nizam-ı Cedid'in' asli çekirdeğini 6 bin kişilik bir ordu oluşturmuştur. Bu ordu hareketli toplar ve yeni silahlarla teçhiz edilmiştir. Askerlere düzenli maaş bağlanmıştır. Yeni ordunun askerleri kışlalara yerleştirilmiş ve Avrupalı subaylar tarafından eğitilmişlerdir. Abbas Mirza bu yeni orduyu donatmak için Tebriz'de silah ve top üretim fabrikası kurmuştur. Askerlik ve mühendislik kitaplarını çevirmek ve düzenlemek için tercüme idaresi teşkil ettirmiştir. Londra ve Paris'te daimi temsilcilik kurulmuş, yeni oluşturulan kurumlarin elemanlarini temin etmek için ilk ögrenci gruplari Avrupa'ya gönderilmiştir.

Abbas Mirza modernleşme politikalarinin yol açtigi harcamalari karşilamak için Tahran'a yapılan para transferlerini kesme yoluna gitmiştir. Abbas Mirza'nın bu politikaları Tebriz ulemasının desteğini de kazanmıştır. Ancak Abbas Mirza'nın girişimleri Tahran'da bir çok kişiyi kizdirmiş ve bölgesel nüfuz sahibi feodal çevreler de Mirza'ya karşi düşmanlik göstermeye başlamişlardir. Abbas Mirza'nın modernleşme çabaları amaçladığı sonuçlara tamamen ulaşamamıştır.

Emirkebir, Tebriz'de Abbas Mirza'nın maiyetinde yetişmiş olan bir saray görevlisinin oğludur. Tebriz'de ordu katibi olduğu dönemde 'Nizam-e Cedid'e sempati duymuştur. Osmanli devletinde özel memur oldugu dönemde 'Tanzimat' harekâtından etkilenmiştir. Nasireddin Şah 1848 yılında iktidara geldikten sonra Emirkebir sadrazam olmuş ve geniş bir ıslahat programını yürürlüğe koymuştur. Bu çerçevede daimi ordu yeniden kurulmuştur. Askeri ihtiyaçları karşılamak ve ithalatı azaltmak için 15 fabrika kurulmuştur. 'Vekayule İttifakiye' ismi ile ilk resmi gazeteyi çıkartmaya başlanmıştır. Yeni yöntemlere uygun ilk modern lise 'Dar'ul-Fünun' adı ile kurulmuştur. Emirkebir, modernleşme politikalarına muhalefet eden güçler tarafından 1857 yılında öldürülmüştür.

İran'da mevcut adem-i merkeziyetçi yapı ve feodal düzenin temsilcilerinin muhalefeti modernleşme sürecini aksatmış ise de, Abbas Mirza ve Emirkebir'in başlattigi modernleşmenin kaçinilmaz sonuçlari eski rejim ile hesaplaşmakta gecikmemiştir. Abbas Mirza ve Emirkebir'in Avrupa'ya yolladığı öğrenciler yeni aydın kuşağının alt yapısını oluşturmuştur. 'Münevver'ül-Fikr' diye adlandırılan bu yeni sosyal güç İran için bir yeniliği temsil etmekte idi. Bu aydınların dünya görüşü saray çevrelerinden temelde farklı idi. Aydınlar liberalizmi, milliyetçiliği veya sosyalizmi tebliğ ediyordular. 'Zillullah'ı övmüyorlar, özgürlük, eşitlik ve kardeşlik kavramlarını ön plana çıkarıyorlardı[2]. Bu aydınların Batı'ya karşi tutumlarinda yer yer çelişkilere rastlansa da, milliyetçi bir tavri gözlemlememek mümkün degildir. Iran'da Meşrutiyet devrimini etkileyen aydinlarin başinda Cemalledin Afgani, Mirza Mulkun Han, Abdurahim Talibof ve Zeynel Abedin Margei gibi isimler gelmektedir.

Cemallettin Afgani, Bati'nın Ortadoğu'yu tehdit ettiğinden bahsederek, Doğu dünyasının Batı'nın teknolojik üstünlüğüne son vererek, Batı'nın hücumunu engelleyebileceğini ileri sürüyordu. İslam'ın, Batı'ya karşi ezilen Müslümanlari seferber edebilecek bir ideolojik altyapi oluşturdugunu belirtiyordu. Cemaleddin Afgani, irki dil birligi şeklinde tanimlanmaktaydi. Milliyet sözünün yerine cinsiyet sözünü kullaniyordu. Islam ülkeleri gelişmek ve birliklerini saglayabilmek için milli bilince sahip olmaliydilar. Cemallettin Afgani'ye göre insanlar arasında iki tür bağ var:Din ve dil. Afgani'ye göre tarihsel süreç içinde din dilden daha kolay değişebilir demekteydi. Cemalledin Afgani'ye göre cinsiyetin temelini dil oluşturmaktadir.

Iran'da milli bilincin gelişmesinde devletin yabancilara tanidigi ayricaliklar önemli bir rol oynamiştir. 1872 yilinda daha sonralari ünlü bir haber ajansinin sahibi durumuna gelecek olan Ingiliz işadami Baron de Reuter'e İran'ın tüm kaynaklardan faydalanma hakkı tanınmıştır. 1890'da Major Talbot 5 yıllık bir süre için tütün üretim, satım ve ihraç hakkı tekelini kazanmıştır.[3] Bu ayrıcalık hem mollaları, hem de halkı çok kızdırmıştır. Tebriz'de ayaklanmalar patlak vermiştir. Şirketin memurlari kent içine girmesin diye ayaklanan halk yollari kapatmiştir. Bir grup ayaklanmaci Aşure günü yabanci memurlari öldürecegini ilan etmiştir. Nasireddin Şah ayaklanmacilari cezalandirmak için ferman çikarmiştir. Ancak halktan gelen tepkiler karşisinda fermani geri çekerek, adi geçen şirketin Tebriz'deki faaliyetlerini durdurmuştur.[4]

Bazi yorumculara göre Tebriz'de gerçekleşen bu kitle olaylari milli bilincin kitlesel çapta ilk kez ortaya çikişidir. Yabancilara taninan ayricaliklar yine de devam etti. Onlarla mücadele için Iran'da siyasi komiteler kurulmaya ve bildiriler yayınlamaya başladılar. Devlet de baskıcı bir politika izlemeye başladı. İran'ın gümrüğünü ıslah etmek için Nuz başkanlığında Belçikalı üç kişi getirildi.

Nuz, Rusya'nın adamı olarak çalışıyordı ve İranlılardan ferman dinlemiyordu. Nuz gümrük vergilerini sürekli yükseltti; bu da büyük rahatsızlık doğurdu. Nuz, molla kıyafetinde bir fotoğrafını yayınlandı. Bu fotoğraf halkı çok kızdırdı. Halk ayaklandı ve Rus İstikraz Bankası'nı dağıttı.

Rusya-Japon savaşı sonucunda İran'a şeker ithali azaldi. Şekerin fiyati yükseldi. Devlet bazi tüccarlari tutukladi ve kirbaçladi. Bunun üzerine tüccarlar pazari kapatti. Halk ve mollalar isyan etti. Protesto bir ay kadar sürdü. Mollalarla ve halk Kum'a doğru hareket ettiler ve 'Büyük Göç' (Mücaheret-e Kebir) başladi. Ingiliz konsoloslugunun destekledigi halktan 20 bine yakin kişi Kum'a sığındı. Devlet ordunun göstericilere katılmasından korktu ve Meşrutiyet Fermanı ilan edildi.

Olaylardan sonra Tahran'da meşrutiyet fermani ilan edilmiş, seçim tüzügü yazilmaya başlanmiştir. Ancak meşrutiyetin siyasal sonuçlari Azerbaycan'da görülmemiştir.[5] Azerbaycan valisi ve Kaçar hanedaninin veliahdi Mehmet Ali Mirza meşrutiyetin Azerbaycan'da yürürlüğe girmesini engellemiştir. Bunun üzerine Tebriz'de Azeri halk ayaklanmış ve bu ayaklanma 10 gün sürmüştür.[6]

Ayaklanmayı sona erdirmek için Güney Azerbaycan'da da meşrutiyet fermani yürürlüge girmiş ve Tebriz'de 'Encümen-e Milli Tebriz' kurulmuştur. Bu encümen meşrutiyette kurulan birinci encümen olarak tarihe geçmiştir. Bu encümenin görevi seçimler için hazirlik yapmaktir. Azerbaycan'da gerçekleşen meşrutiyet hareketinin öncülerinden 20 Azeri encümene üye olarak seçilmişlerdir. 'Encümen-e Milli Tebriz' sadece seçimlerin düzenlenmesi ile değil, başka toplumsal ve siyasal işlerle de ilgilenmeye başlamıştır. Güney Azerbaycan'da Azeri milli bilinci bu dönemde hızla gelişmeye başlamıştır. Tebriz'de sık sık görülen ve Şiiliğin farklı yorumlarından kaynaklanan dinsel çatışmalar sona ermiştir. Türkçe eğitim yapan okullar kurulmaya başlanmış, eğitim çalışmaları hız kazanmıştır. Türkçe basın kısa sürede gelişmiştir. Yeni siyasal örgütlenmeler başlamıştır.

Encümen-e Milli Tebriz 'Encümen' adlı bir gazete çıkarmaya başlamıştır. Meşrutiyete düşmanlık yapan Mir Haşim ve İman Cuma adlı Azeri kökenli din adamları Tebriz'den kovulmuşlardir. Millet Meclisi için yapilan seçim hazirliklari bittikten sonra Vali Mehmet Ali Mirza, Encümen-e Milli Tebriz'in kapanmasını istemiş ise de, halk encümenin kapanmasına karşı çıkmıştır. Encümeni desteklemek için ayaklanmalar baş göstermiş ve Mehmet Ali Mirza encümenin varlığını kabul etmek zorunda kalmıştır.

Encümen-e Milli Tebriz, Güney Azerbaycan'ın yöneticisi haline gelmiştir. Güney Azerbaycan çift başlı bir yönetim ile, yani bir yanda Mehmet Mirza, diğer yanda Encümen-e Milli Tebriz tarafından yönetilmeye başlanmıştır. Encümen-e Milli Tebriz yavaş yavaş Azerbaycan'ın gerçek yöneticisi haline gelmiş ve Mehmet Ali Mirza encümeni devirmek için çalışmalara başlamıştır.

Encümen-e Milli Tebriz'in siyasi beynini 'Merkez-e Gaybi' adlı teşkilat oluşturmaktaydı ve iki kurum arasındaki ilişki çok gizli idi. Meşrutiyet devrimine katılan Ahmet Kesrevi yaptığı değerlendirmede, Encümen-e Milli Tebriz'de bir kaç molla ve tüccar yönetici pozisyonunda gözükmekle birlikte gerçek gücün Merkez-e Gaybi'de olduğunu ileri sürmektedir.[7] Merkez-e Gaybi, Neriman Nerimanov'un desteklediği Güney Azerbaycanlılar tarafından kurulduğu ileri sürülen 'İçtimayon Amiyon'un (Sosyal Demokrat Partisi) kod ismi sayılabilir. İçtimayon Amiyon Partisi 1905 yılında Bakü'de Güney Azerbaycanlılar tarafından kurulmuştur. Bu parti Rusya Sosyal Demokrat Partisi'nin tüzüğünü kendi tüzüğü olarak kabul etmiştir.

Parti, Güney Azerbaycan'da Ali Mosiyo, Hacı Rutsal Sedginıv ve Ali Davacı'nın başında olduğu on bir kişilik bir grubun yönetiminde 'Merkez-e Gaybi' ismi ile çalışmaya başlamıştır. Merkez-e Gaybi'nin lideri Kerbelay-ı Ali'dir. Ali, Fransız dil ve siyasi edebiyatını bildiği için Ali Mösyö adı ile tanınmıştır.[8]

Merkez-e Gaybi'de Azeri toplumunun bütün sınıflarının temsilcileri bir araya gelmiştir. Silahlı mücadele yöntemini benimseyen parti Rus Sosyal Demokratlarından silah temin etmiştir. 'Merkez Gaybi' 'Mücahit' adlı bir silahlı grup kurmuştur. Mücahitler Meşrutiyetin savunucusu haline gelmiştir.

Azerbaycan halkından mücahitlere büyük katılım olmuş ve katılan gönüllüler savaş eğitimden geçirilmişlerdir. Mücahit örgütünün kuruluş nedeni Güney Azerbaycan milliyetçilerinin Mehmet Ali Mirza'ya güvenmemesi ve Mehmet Ali Şah'ın bir gün meşrutiyete karşı çıkacağını tahmin etmesiydi. Kuzey Azeri milliyetçileri ile Güney Azerbaycanlı mücahitler bu dönemde meşrutiyeti korumak için beraber çalışmışlar ve Kafkas mücahitleri diye adlandırılmışlardır. Güney-Kuzey Azeri ittifakına mensup kişiler sol eğilimli ve dine karşı açık tepkilerde bulunan kişilerdi ve bu işbirliği Güney Azerbaycan'da milli bilincinin pekişmesinde büyük önem taşimiştir.[9]

 Güney Azerbaycan milletvekilleri Tahran'da 1906 Ekiminde açılan I. dönem meclise Mehmet Ali Mirza'nın çıkardığı engellerden dolayı geç katılmışlardır. Bu arada Tahran'da meclis anayasa metnini hazırlamıştır. Ancak anayasa üzerinde tartışmalar devam etmekteydi. Din adamlarının konumu tartışılırken, Güney Azerbaycan milletvekilleri siyaset ve dinin birbirinden ayrı olması gerektiği tezini savunmuşlardır.[10]

Mehmet Ali Mirza, toprak ağaları ve bazı mollalar Anayasadaki toprak mülkiyet değişimini öngören maddelere karşı çıkmışlardır. Meclis görüşünde direnince 23 Haziran 1908'de ordu birlikleri tarafından topa tutulmuş ve meşrutiyet döneminde Azerbaycan valiliğinden Şah mevkiine geçen Mehmet Ali Şah'ın baskısı sonucu kapatılmıştır. Mehmet Ali Şah Meşrutiyete bağlı olan bütün kurumların kapattırmıştır.

Mehmet Ali Şah meşrutiyeti kaldırmak için ilk önce Güney Azerbaycan'da kontrol sağlamak gerektiğini anlamıştır. Diğer yandan Tahran'daki mutlakıyetçi anlayışa karşı Azeri milli-demokratik hareketi Sattar Han ve Bağır Han tarafından yönetilmiştir. Merkez Gaybi ve Encümen-e Milli Tebriz gibi kurumlar Azerbaycan meşrutiyet temelini atmış ve meşrutiyeti kurmak için teşkilatlanmışlardır. Ancak, Tahran'da meclisin bombalanmasından ve meşrutiyetin lâğvından sonra Sattar Han ve Bağır Han liderliği ellerine almışlardır. Sadrazam Aynoldövle güçlü ordu ile muhalefeti ezmek için Tebriz'e doğru hareket etmiştir. Aynoldövle, Rahim Han Karadaği adlı toprak ağasından Tebriz'e baskın yapmasını istemiştir. Rahim Han Tebriz'i basmayı denemiş, ancak mücahitlerin karşısında yenilmiştir. Buna rağmen Aynoldövle Tebriz'e gelmiştir. Tebriz halki meşrutiyetin tekrar yürürlüge girmesini ve Rahim Han'ın tutuklanmasını talep etmiştir. Aynoldövle ise bu talepleri reddetmiş, savaşı başlatmak için Maku kentinden takviye beklemiştir. Maku'dan takviye geldikten sonra savaş başlamiş, savaş 12 gün sürmüş ve Azeri halki orduyu püskürtmüştür.

Bu yenilgi üzerine 1908 sonbaharinda Mehmet Ali Şah direnişi ezmek ve harekati bitirmek için modern silahlarla donatilmiş bütün askeri birliklerini Tebriz'e göndermiştir. Mehmet Ali Şah, bu kez de Samed Han adli Güney Azerbaycanli toprak agasini orduya destek vermekle görevlendirmiştir. Kuşatma altina alinan Tebriz'de büyük açlık ve kıtlık yaşanmış, ancak Azeri halk teslim olmamıştır. Tebrizlilerin açlık içinde direnç göstermeleri İran'ın başka kentlerini de etkilemiştir.

Bahtiyariler aşiretinin başkanı Serdar Esed ve Reşt kentinde yerleşik Mehmet Veli Han Tonekabani, Tebriz halkını desteklemek için silahlı eylem kararı almışlardır. Mehmet Ali Şah bu kararlardan korkmuş ve yeniden meşrutiyeti ilan etmek zorunda kalmıştır. Aynoldövle Güney Azerbaycan'a vali seçilmiş, ancak halk Aynoldövle'nin valiliğini kabul etmemiştir. Onun yerine İclalümulk vali vekili olarak seçilmiştir. 

 

Özetle, Güney Azerbaycan'da meşrutiyeti geri getirmek büyük çatişmalar yaşanmiştir. Azeri milli-demokratik hareketi geniş bir halk destegi ile kanli bir mücadeleden sonra Tahran'daki mutlakıyetçi anlayışı yenilgiye uğratmıştır. Bu yenilgi aynı zamanda Kaçar hanedanının prestijini kırmış ve bu hanedanın tasfiyesini kolaylaştırmıştır. Bu açıdan bakıldığında Kaçarlara karşı kazanılan zafer Güney Azerbaycan için bir Pirus zaferi olmuştur.

  Hiyabani ve Azadistan Devleti

Meşrutiyet devrimi gerek Güney Azerbaycan, gerekse İran siyasal yaşamına Saptar ve Bağır Hanlar dışında, Şeyh Muhammed Hıyabani'yi de kazandırmıştır. Şeyh M. Hıyabani 1879'da Güney Azerbaycan'da Hamene kentinde doğmuştur. Din ve fen bilimlerinde eğitim gören, Rusça ve Fransızca bilen Şeyh M. Hıyabani, devrimden önce Tebriz'de iki camide imamlık yapmıştır. Hiyabani'nın siyasi hayatı meşrutiyet devrimi ile başlamıştır. Hiyabani meşrutiyet devriminde silahlı olarak siperleri dolaşıp, mücahitleri motive etme görevini üstlenmiştir. Özetle, Hiyabani hem bir mücahit, hem de aydın olarak meşrutiyet devrimine katılmıştır. Encümen-e Milli Tebriz'e üye seçilmiştir. Şeyh M. Hiyebani 1909'da başlayan 2. dönem meclise de milletvekili seçilmiştir.

Meclis, Rus askerlerinin Iran'dan çıkartılmasında bazı başarılar kazanmıştır. Meclis 'Şah Bankasi'ndan 250.000 pound kredi almış, askeri reform programı çerçevesinde jandarma teşkilatı kurmak için iki İsveçli subay getirmiştir. Maliyeyi ıslah etmek için Amerikalı Morgan Schuster başkanlığında iki maliye uzmanı getirilmiştir. Bu çalışmalar yeni bir Islahat döneminin başladığını göstermekteydi.

Islahatçıların karşı karşıya olduğu İran şu şekilde tanımlanabilir: Rus askerleri özellikle Güney Azerbaycan'da etkin konumdaydılar. İdari işlerde büyük çapta bozukluk ve yetersizlik yaşanıyordu. Meşrutiyetle birlikte feodaller devlete vergi ödemeyi durdurmuşlardı. Devlet ekonomik kriz içerisinde idi. Ülke çapında mal ve can güvenliği yoktu. Böylece 2. meclisin kararları ülkenin temel sorunlarını çözmeye yönelmişti. 2. Dönem mecliste siyasi partiler resmiyet kazanmışlar ve iki siyasi parti 1908 yılında ortaya çıkmıştır. Bunlar devrimci ve ılımlı eğilimli 'Demokrat Amiyon' (Demokrat Parti) ve diğeri 'İctimayan İtidalıyan' (Sosyal Ilımlılar) adlarını almışlardır. İki parti de mecliste resmiyet kazanmışlardır.

Mecliste Demokrat Parti 28 kişi, Sosyal Ilımlılar ise 36 kişiden oluşmaktaydılar. Ilımlılar, siyasal ve sosyal dönüşüm için evrimsel yöntemleri uygulamak istiyorlar, silahlı mücadeleyi reddediyorlardı. Bu parti ayan üyelerinden mollalarla ve toprak ağalarından oluşuyordu. Tahran mollalarından Fars kökenli Seyyid Abdullah Behbahani partinin liderleriydi. Demokrat Parti ise Tebrizli Azeri Seyd Hasan Tekizade ve Kaçar Türkü Süleyman Mirza tarafından yönetiliyordu.[11]

Hiyabani, Demokrat Parti'ye girmiştir. 2. Dönem meclisten çok şeyler bekleniyordu. Ancak meclis iki parti arasinda sert çatişmalara sahne olmuştur. Bu arada Mehmet Ali Şah tahttan feragat etmiş ve Avrupa'ya gitmiştir. Yerine yaşi küçük olan Ahmet Şah geçmiştir. Ahmet Şah'a veli ve sadrazam olarak Nasurulmulk atanmıştır. Demokrat Parti, Rusya karşıtı politikalar izlemiştir. DP, Rus askerlerini İran'dan çıkartmaya çaba göstermiştir. Rusya 2. dönem mecliste gelişmelerin kendi aleyhinde olduğunu görünce, DP'nin ıslahat için getirttiği Morgan Schuster'in İran'dan çıkartılmasını istemiştir. Rus ordusu ültimatom vererek aksi takdirde meclisin bombalanacağını açıklamıştır. Meclis, bu muhtıra üzerine talebi reddetmiş, akabinde Rus askerleri meclisi basmış ve Nasurulmulk 2. Dönem meclisini dağıtmıştır.

Demokrat Parti üyelerinden bazıları tutuklandı, bazıları sürgüne gönderildiler.[12] Hiyabani meclisin kapatılmasından sonra Tahran'da miting düzenlemiştir. Tahran'ın sebze meydanında gerçekleşen bu mitingde Hiyabani şahlığa ve Rusya'ya karşi çok sert bir konuşma yapmiştir. Bunun üzerine başinda Ermeni Taşnagi Yefrem Han'ın bulunduğu Tahran polisi Hiyabani'yi tutuklamak üzere harekete geçmiştir. Hiyabani yandaşları ile Tahran'dan ayrılmış, önce Horasan'a sonra Rusya'ya gitmiştir. Hiyabani, Rusya'da Rus siyasal düşüncesi tanişmiştir. Kuzey Azerbaycan'da yaşayan Güney Azerbaycanlilarin durumunu yakindan ögrenmiştir. Bakü'de Rus Sosyal Demokratları ile ilişki kurmuştur.

Hiyabani 1914 yılında Tebriz'e geri dönmüştür. Bu dönemde Tebriz, Şucauldövle unvanini almiş olan Samed Han'ın elindedir. Şucauldövle, Azerbaycan'da keyfi bir yönetim kurmuş, Tahran'a karşi tavir almiştir. Ahmet Şah diger Kaçar şahlarindan farkli olarak meşrutiyete sicak bakmiştir. Ahmet Şah meclisin açilmasi için ferman çikarmiştir. Güney Azerbaycan'da seçim havası esmeye başlamıştır. Demokrat Parti ve İtidallılar rekabete girmişlerdir. Demokrat Parti'nin başarisi kesin oldugu için Şucauldövle Azerbaycan'da seçimlerin yapılmasına izin vermemiş, Rus gücüne dayanarak Tebriz'de seçimleri engellemiştir. 3. Meclis ve Azerbaycan milletvekilsiz kalmiştir. Birinci Dünya Savaşi sirasinda Güney Azerbaycan Rus askerlerin çizmelerii altinda ezilmiştir.

Rusya'da 1917 yılında gerçekleşen devrim İran'ın siyasi hayatını şok etmiştir. Rusya bütün anlaşmaları iptal etmiştir. Ayrıcalıkları ve kapitalisyonları kaldırmıştır. Rus devriminden sonra Güney Azerbaycan yeniden hareketlenmiştir. Urumiye kentinde Süryaniler Rus ordusunun yardımı ile kenti yakmış ve yağmalamışlardır. Karadağ bölgesi Şahsevenler tarafından yağmalanmıştır. Erdebil kenti Çar ordusundan kalan askerler tarafından yakılmış ve yağmalanmıştır. Güney Azerbaycanlı toprak ağaları en baskıcı yöntemleri uygulayarak halkı sömürmeye devam etmişlerdir. Asker kaçakları yüzünden caddeler ve yollar güvensiz hale gelmiştir.

Hiyabani böyle toplumsal, siyasal ve iktisadi koşullar içerisinde Demokrat Parti'nin Azerbaycan şubesini kurmuştur. Kisa bir süre sonra partinin adini Azerbaycan Demokrat Partisi'ne çevirmiş ve Tahran'dan bağımsız çalışmaya başlamıştır. Azerbaycan Demokrat Partisi tarafından 'Teceddüt' (Yenilik) gazetesi Mirza Taki Han Refet başkanliginda Türkçe ve Farsça çikartilmaya başlanmiştir. Teceddüt gazetesi Azerbaycan'da gerçekleşen bütün olaylari yansitmiş, Hiyabani'nin nutuklarını yayınlamıştır. Azerbaycan Demokrat Partisi 450 delegenin katılımı ile gerçekleştirdiği kurultayında bir bildiri yayınlayarak Tahran'dan dört istekte bulunmuştur:

a)  Demokratik islahatlar, örnegin toprak reformu,

b)  Tahran'da milli meclisin yeniden kurulması,

c)  Eyalet encümenleri tesisi,

d)  Meşrutiyetin bütün kurumları ile yürürlüğe girmesi.

Azerbaycan Demokrat Partisi bu bildiriden sonra Azerbaycan'ın bütün vilayetlerinde teşkilatlanmaya başlamıştır. Hiyabani konuşmaları ve yazdığı makalelerle Azerbaycan halkını milli mücadeleye çekmek için çalışmalara başlamıştır. Hiyabani'ye göre Azerbaycan'a Tahran tarafından haksızlık yapılmıştır. Tahran bu haksızlığa ve adaletsizliğe son vermelidir. Hiyabani, Azerbaycan sorunlarının anayasanın yürürlüğe girmesi ve eyalet encümenlerinin kurulması ile çözüleceğine inanmaktadır.

Azerbaycan Demokrat Partisi Azerbaycan'ın durumunu iyileştirmesi için Tahran'ın cevabını beklemeden harekete geçmiştir. Azerbaycan Demokrat Partisi idari bozukluk, karaborsacılık ve açlıkla mücadele etmek için bazı kurumlar kurmaya yönelmiştir. Bunlar şöyledir:

  1- Erzak Komisyonu: Bu komisyon köylerden ve arazi sahiplerinden buğday ve arpa alır, bunu fırıncılara verir ve yapılan ekmeği çok ucuz fiyatla halka dağıtırdı.

  2- Mahalle Komisyonu: Mahalle komisyonu yaşlılardan oluşurdu. Mahallelerdeki yoksul aileleri belirlemek ve onlara ekmek dağıtmakta erzak komisyonuna yardım edildi. Başka bir taraftan ekmeklerin zenginler arasında dağıtılmasını da engelliyordu.

3- Yoksullar Evi (Darulmasakin): Yoksullar, sahipsiz ve ihtiyar insanlar bu evlerde barındırılıyordu.

4- Yardım Komisyonu (İane Komisyon) fakirler için yardım topluyordu. Zenginlerinden büyük meblağda para alırdı.

Hiyabani, bütün bu kurumların çalışmasını kendisi denetlemiş ve görevini kötüye kullanan kişilerin ismi 'Teceddüt' gazetesinde yayınlamıştır. 'Teceddüt' gazetesinde bütün kurumların bilançosu yayınlanmıştır. Hiyabani resmen iktidarda değildi, ancak Azerbaycan'da herşeyi denetleyebiliyordu. Bu dönemi denetleme dönemi olarak adlandirabiliriz. Bir yila yakin süren bu dönem süresince Azerbaycan'ın bütün işleri Azerbaycan Demokrat Partisi tarafından yönetilmiştir.[13] Denetleme dönemi Osmanlı ordusunun gelmesi ile sona ermiştir. Osman Ordusu Türkçü görüşleriyle tanınan Mecdulsaltana'yı vali atamıştır. Vali Azerbadegan adlı Türkçe bir gazete çıkartmaya başlamıştır. Osmanlı ordusunun desteklediği yeni yönetim, İttihad-ı İslam teşkilatını kurarak Tebriz ve Urumiye kentinde örgütlenmiştir. Osmanlı ordusunun Güney Azerbaycan'ı işgaline muhalefet eden Hiyabani ve arkadaşları tutuklanmıştır. Kısa süre Kars'ta hapisten sonra, Fars bölgesine sürgün edilmişlerdir.[14]

  Azerbaycan Demokrat Partisi, Osmanli ordusu tarafindan dagitilmiştir. 1918 yilinin Kasim ayinda Osmanli ordusu Güney Azerbaycan'ı terk etmiştir.[15] Hiyabani Azerbaycan'a geri dönmüş, Azerbaycan Demokrat Partisi'ni yeniden toplamaya başlamiştir. Teceddüt gazetesi yeniden çikartilmaya başlanmiştir. Bu arada Azerbaycan Demokrat Partisi içinde sorunlar çikm4iş, parti Hiyabani ve Dr. Zeynalabdin Han'ın (Azeri olan Zeynelabidin Han'ın kardeşi Dr. Kazemzade-i İranşehr ünlü bir Fars milliyetçisidir) önderliğindeki iki gruba ayrılmıştır: Bu grupların adları Teceddütiyun (Hiyebaniyi destekleyen gazetenin adından türetilmiştir) ve Tenkitiyun'dur. Hiyebani karşitlarina göre, Hiyabani parti liderliginde demokratik ilkeler uygulamiyordu. Tenkitiyunçular, Mirza Taki Han Rafet'nin yeniden partiye alınmasını kabul etmiyorlardı. Mirza Rafet Osmanlı Ordusu Azerbaycan'da olduğu dönem 'Azerbadegan' gazetesini çıkartıyordu. Onlara göre Rafet, Osmanlı ordusu ile işbirlik yaptığı için partiye giremezdi. Hiyabani bu itirazı kabul etmedi ve Mirza Rafet'i tekrar 'Teceddüt'ün baş yazarligina atadi. Hiyabani karşitlari partinin sadece Azerbaycan partisi olmasina da karşi çikmişlardir. Aşagida deginecegimiz Ahmet Kesrevi de Tenkitçiler grubu içerisinde idi.

Rus devriminden sonra Ingiltere'nin İran'da siyasi nüfuza artmıştır. Kaçarların son sadrazamlarından Vusukuldovle'nin 1919 yılında İngiltere ile yaptığı anlaşma, bu nüfuzun en açık göstergesidir. Bu anlaşmaya göre, İngiltere İran'a 2 milyon paund kredi verecek, bunun karşiliginda Iran'da demiryolu inşa edecektir. Iran da bunlarin karşiliginda silah alma, askeri egitim ve idari müsteşarlik tekelciligini Ingiltereye verecektir.[16]

Vusukuldövle'nin anlaşmasi Iran'da büyük tepki uyandırmıştır. Azerbaycan Demokrat Partisi bu anlaşmayı haince bir komplo olarak nitelendirmiştir. Vusukuldövle, Azerbaycan'a Aynuldövleyi tekrar vali olarak atamıştır. Aynuldövle, yukarıda değindiğimiz gibi, meşrutiyet harekatına karşı olduğu için Azerbaycan'da hiç sevilmiyordu. Hiyabani, Aynuldöyle'nin valiliğini kabul etmemiştir. Vusukuldövle ise Aynodöldovle'yi valiliğe atamak ile yetinmeyip, Azerbaycan'da bazı değişiklikler yapmağa başlamıştır. Azerbaycan emniyet müdürlüğüne İsviçreli Bierling Flek Klo atandı. Bierling 1919 Şubat ayında bir emniyet görevlisiyle birlikte Tebriz'e gelmiştir. Bierling Tebriz'e gelirken, Azerbaycan'da bazı bölgeler Kürtlerin saldırısına uğramıştır. Şekkak aşiretinin reisi İsmail Ağa Simko, Azerbaycan'ın bazı şehir ve köylerinde büyük rahatsızlık doğurmuştur İsmail Simko'un adamları Azerbaycan bölgelerine saldırarak bütün telgraf hatlarını kesmiş, Azerbaycan'da iletişim sorunu ortaya çikarmişlardir.[17]

Bierling'in gelmesi Azerbaycan'da rahatsızlık doğurmuştur. Bu dönemde Serdarintısar Azerbaycan'da vali yardımcılığı yapıyordu. Hiyabani ve Azerbaycan Demokrat Partisi ile işbirliği içindeydi. Bierling'in gelmesi Serdarintisarı da çok rahatsız etmiştir. Serdarintisar görevini bırakıp Tahran'a gitmek istemiş ise de, Hiyabani ve Tebrizli Azeri tüccarlar tarafindan engellemiştir.

Tercumanudövle'nin Azerbaycan mali işlerini düzeltmek için gönderilecegi haberi de Azerbaycan Demokrat Partisi'ni ve parti yanlısı maliye idaresinde çalışan insanları rahatsız etmiştir. Öte yandan Bierling, Tebriz'de halka sert davranmaya başlamiştir. Polis, Azerbaycan Demokrat Partisi mensuplarina ve din adamlarina kötü davranmiştir. Demokrat Parti üyelerinden birinin tutuklanmasi ayaklanmaya neden olmuştur. Kent sakinleri emniyet müdürlügü önüne toplanmişlardir. Hiyabani'nin emri ile halk emniyet müdürlüğünü basmış ve hapiste bulunanları serbest bırakmıştır. Ayaklanan halk gösterilere devam etmiş, Teceddüt gazetesinin bahçesine gelmişlerdir. Burada bir bildiri yayınlamış, anayasanın yürürlüğe girmesini, meşrutiyetin tekrar tesisini ve toplumsal güvenlik ve refah istediklerini bildirmişlerdir.[18]

  Hiyabani ve Demokrat Parti'nin isteği ise daha radikaldir.[19] Hiyabani, Azerbaycan'da Tahran'dan bağımsız bir devlet kurmaya yönelmiştir. Hiyabani, Tebriz kentini denetim altına almış, halk desteği ile Tebriz yönetimini ele geçirmiştir.

  Hiyabani Azerbaycan'ı merkezden bağımsız devlet ilan etmiş, ismini 'Azadistan' olarak değiştirmiştir ve devletin adı 'Azadistan devleti' olmuştur.[20] Hiyabani toplumsal ve siyasal çözümlemelerini felsefi temele oturtuyor ve bütün konuşmalarinda bir politikaci gibi degil, bir filozof gibi olaylari tartişiyordu.[21] Hiyabani Azeri milliyetçi hareketinin lideri olmanin dişinda, Azerbaycan'ın en önemli siyasal zekası olarak tanımlanabilir.

Hiyabani'nin toplumsal ve siyasal düşüncelerinin içerigi, sinirlari ve kaynaklari kisaca açiklanmalidir. Onun düşüncesinin merkezinde 'Teceddüt' (çağdaşlaşma) durmaktadır. İran'da teceddüt, Batılılaşma ile eşanlamlıdır ve Batılılaşmak milli değerleri inkar etmek olarak görülmüştür. Hiyabani'nin düşüncesinde 'Teceddüt toplumsal ve bireysel olarak çağın koşullarını benimsemek ve çağın kapasitesine ulaşmaktır'. Teceddütü milli değerler üzerinde kurulmuş yenileşme süreci olarak görür. Teceddüt yeni bilim dünyasına kapı açmak, cehalet ve hurafeye karşı çıkarak mantıklı ve akılcı olarak dünyayı anlamaya çalışmaktır.

Hiyabani'nın modernleşme anlayışı bütün toplumsal ve bireysel yaşam alanını kapsamaktadır. Hiyabani'ye göre devlet ve hükümetin kaynağı millettir. Devlet milletin iradesi temelinde kurulmuştur ve milletin iradesini temsil etmelidir. Millet devleti denetleyebilmelidir. Milletin iradesi bütün iradelerden üstündür. Devletin bütün işlerinde halk onay vermelidir. Devlet yapacağı her bir işte milleti ölçü almalıdır. Hiyabani 'cemaat' ve 'millet' ayrımı yapmaktadır. Cemaat meçhul güçtür, sorumlu değildir. Cemaat sorumluluğa sahip olduktan sonra belirli güce çevrilir, yani millete dönüşür. Cemaat yeni bir vicdana sahip olur. Bu vicdan temiz, sorumlu, bağımsız ve aydındır. Bu vicdan siyasal sistemi denetleme gücüne sahiptir. Millet kendi sivil ve idari teşkilatlarını kuran, böylece toplumun ve devletin güvenliğini ve sürekliliğini sağlayan bir olgudur. Hiyabani'nin amacı çağın ihtiyaç ve koşullarına uygundur. Hiyabani'ın tasarladığı toplumu demokratik toplum olarak adlandırabiliriz.

Demokratik toplumun temel özellikleri millet egemenli, bağımsızlık, özgürlük, eşitlik, halkın iradesinden kaynaklanan kurumlar (sivil toplum) ve güvenlik olarak söyleyebiliriz. Hiyabani dinsel bir konuma sahip olmasına rağmen, din ve devlet işlerinde ayrım yapmaktadır ve siyasete daha üstünlük vermektedir. Hiyabani'ye göre din siyasete tabiidir.

Hiyabani'nin düşüncesinde bagimsizligin çok önemli yeri vardir. Bagimsizligin olmadigi yerde teceddüt söz konusu olamaz. Iran ve Azerbaycan bagimsizliga kavuşmalidir. Ancak önceleri Iran'ın bağımsızlığını da talep eden Hiyabani, daha sonra İran'ı çeşitli iç ve dış nedenlerden dolayı kurtarmanın zor olduğu, oysa Azerbaycan'ı kurtarmanın daha kolay ve gerekli olduğu noktasına varır.

Hiyabani bu mantığa dayanarak Azerbaycan'ı düşünüyordu. Hiyabani'ye göre Azerbaycan İran'ın Batı'ya açılan gözü, demokrasi ve çağdaşlaşmasının asıl savunucusudur. Hiyabani Azerbaycan'ın tarihsel yalnızlığını hissederek, bağımsız devlet ilan edilmesi gerektiğine inanmıştır.

Hiyabani'nin Azadistan devleti Azerbaycan milli mücadelesini yeni bir aşamaya getirmiştir. Azerbaycan Iran bütünü içinde kendi refahini, ilerlemesini ve özgürlügünü bulamayacaktir. O, Azerbaycan milli mücadelesinde ayrilikçi düşüncenin temelini atmiştir. Azadistan devletinin yaşami çok uzun sürmemiştir. Bagimsizligin ilanindan alti ay sonra Eylül'ün ilk günlerinde Hidayet Muhberulsultan Tebriz'e geldi. Muhberulsultan Tebriz'e girmeden Azerbaycan toprak ağalarıyla işbirliğine girmeye çalıştı. O gelince Azerbaycan'ın genelinde toprak ağaları büyük rahatsızlık doğurmaya başlamışlardı. Muhberulsultan hücuma geçmeden önce İngiliz ve Amerikan konsoloslarına haber verdi. Eylülde hiçbir direnişle karşılaşmadan Tebriz kentine girdi. Tebriz'deki Kozak birlikleri ile birleşti. Kozaklarin bir grubu Hiyebani'nin oturduğu yere hücum ettiler. Savaş Tebriz'in çeşitli bölgelerinde 4 gün sürdü ve Hiyebani 14 Eylül'de öldürüldü.

  MODERN FARS MİLLİYETÇİLİĞİ VE RIZA HAN İKTİDARI

  Fars milliyetçiliği Pan-İranizm ismi altında ortaya çıkmıştır. Pan-İranizm, İran'daki diğer etnik grupların ve milletlerin ayrı varlığını yadsıyan, hepsini Ari ırkın bir parçası olarak gören ve İran topraklarının asıl sahibinin Farslar olduğunu ileri süren bir ideolojidir. Fars milliyetçiliği Batı karşıtı bir tavırla ortaya çıkmıştır.

Kaçar döneminde Batılılara aşırı bir ayrıcalık tanınmıştır. Fars milliyetçiliği bu anlamda Batılıların ayrıcalıklı konumlarına tepkisel yanıttır. Fars milliyetçiliği 19. Yüzyıldaki doğuş döneminde dinsel içerik taşımaktaydı. Yani İranlılık ve Şialık özdeşleşmiştir. Kaçar döneminde Şia kimliği ve İranlılık Batı emperyalizminin İran'da güç kazanması sonucunda zedelenmiştir ve yeni siyasallaşmaya başlamıştır. 1889'da Mirza Hasan Şirazi'nin fetvası ile gerçekleşen kitlesel hareket, yani 'Tütün Ayaklanması' din kaynaklı milliyetçiliğin siyasal gelişmesinin açık bir örneğidir.

Bu tür milliyetçiliği Mirza Mülküm Han geleneksel milliyetçilik olarak adlandırmaktadır. Geleneksel milliyetçilik tarihsel gelişme sürecinde aşırı Batı karşıtı olarak gelişmiş ve İran'da siyasal Şia olarak ortaya çikmiştir. Geleneksel milliyetçilik Iran'da siyasal İslam'ın hem ilk ideoloji temeli ve hem ayrılmaz parçasıdır. Bu açıdan geleneksel milliyetçiliğin en önemli temsilcileri arasında Ayetullah Seyyid Mehmet Hüseyin Naini, Murteza Mefahrai, Dr. Ali Şeriatı ve Celal el-Ahmet'in olduğunu söyleyebiliriz. Geleneksel Fars milliyetçiliği 1979 yılında Humeyni vasıtası ile iktidara gelmiştir.

1924 yılında Kaçar hanedanının devrilmesiyle modern milliyetçilik iktidara gelmiştir. Modern milliyetçilik de Batı karşıtı olarak ortaya çıkmıştır ancak gelişme sürecinde Batılılaşmayı benimsemiştir. İran'a Batı'nın ekonomik, siyasal ve kültürel olarak girmesi karşısında tepkisel olarak modern Fars milliyetçiliği gelişmeye başlamıştır. Modern Fars milliyetçiliği meşrutiyet devrimi sürecinde siyasal düzeyde temsil edilmeye başlanmıştır. Modern Fars milliyetçiliği modernleşme ve Batılılaşmayı ayrılmaz parçası olarak kendi içinde barındırmaktadır.

Modern Fars milliyetçiliğinin kuramsal temeli Mirza Feth Ali Ahundzade[22], Mirza Aga Han Kirmani, Abdurrahman Talibof ve Musteşaruldövel Tebrizi tarafından atılmıştır. Fars milliyetçiliğinin teorik temellerini, Mirza Aga Han Kirmani hariç, atanların hepsi Azeri Türküdür. Modern Fars milliyetçiliğin kuramsal gelişmesi Mirza Malkum Han ile yeni bir aşamaya girmiştir.

Mirza Malkum Han 1833'de İsfahan kentininde Ermeni bir ailenin çocuğu olarak doğmuştur. Mulkum Han Fransa'da eğitim almış, İran'da 'Feramuşhane' adlı bir Mason teşkilatı kurmuştur.[23] 'Kanun' gazetesini çıkartarak modern bir toplum kurmayı amaçlamıştır. Mirza Mulkum Han'ın düşüncesinde milliyetçilik merkeziyet taşımamaktadır. Ancak çalışmaları Fars milliyetçiliğinin gelişmesine kaynak olmuştur.

Mirza Mulkum Han'ın hedefi İran'da Batı toplumlarına benzer bir toplum kurmaktır ve milliyetçilik sadece bu kuramın bir unsurudur. Mirza Mulkum Han 'şeyh ve vezir' şeklinde iki tür milliyetçilikten, geleneksel ve modern olandan bahs eder. Mirza Mulkum Han'a göre geleneksel milliyetçiliğin temelini din oluşturmaktadır ve geleneksel milliyetçiliğin siyasal ve toplumsal düzeyde temsilcisi molla ve şeyhtir. Moden milliyetçiliğin temelini dil oluşturmaktadır ve temsilcisi bakandır. Bakan modern devletin kurulmasının göstergesidir.

Mirza Mulkum Han'a göre milli birlik din vasıtası ile kurulamaz. İran'da dini farklılıklar fazladır ve çeşitli dini farklılık milli birliğin kurulmasını engeller. Milli birlik dil birliği ile olabilir.[24]

Fars modern milliyetçiliği Azeri aydınların çoğunlukta olduğu Demokrat Parti vasıtası ile yumuşak içerikle siyasal düzeye gelmiştir. Demokrat Parti meşrutiyet döneminde Haydar Han Amaoğlu ve arkadaşları tarafından kurulmuştur. Demokrat Parti, Seud Hasan Takızade ve Mehmet Emin Resulzade tarafından canlandırılmış ve 2. dönem meclis resmiyet kazanmıştır. Demokrat Parti, devrimci mahiyet taşımaktadır ve evrimsel gelişmeyi kabul etmemiştir. Sert, kısa sürede yapısal değişimlerden yana olduğunu belirtmiştir. Demokrat Parti, din ve siyaset ayrımı, toprak reformu, zorunlu eğitim, askeri sistemin düzenli hale girmesi ve Ayan meclisinin kaldırılması isteklerinde bulunmuştur.[25]

 

Demokrat Parti'ye göre, 20. Yüzyıl Doğu için Batı ülkelerinin 17. Yüzyılına benziyordu. İran ve başka Doğu ülkeleri 20. Yüzyılda geçiş dönemi yaşamaktadırlar. İran feodalizmden kapitalizme geçmek zorundadır. Bu geçiş merkeziyetçi devleti gerektirir. Merkeziyetçi devlet kurmak için bütün dinsel ve dilsel farklılıkları yadsımak gerekir; yeknesak ve bütün olunmak gerikir.

Başyazarlığını Mehmet Emin Resulzade'nin yaptığı 'İran No' (Yeni İran) gazetesi Demokrat Parti'nin yayın organı olarak siyasi merkezleşmeyi toplumsal ve milli birliği desteklemiştir. Meşrutiyet hareketi bütün toplulukları birleştirerek başarı kazanmıştır. Gazetenin amacı despotizmin geri dönmemesi için Fars ve Türk farklılıklarını unutturarak mükemmel, özgür ve eşit İranlı kimliğinin ortaya çıkarılmasıdır.[26]

'İran No' gazetesi bir anlamda etnik kökenden bağımsız İranlı kimliğini ortaya atmıştır. İranlılık üst kimlik olarak bütün etnik, dilsel ve dinsel farklılıkları yadsımıştır. İranlı kimliği bütün farklılıkları kendinde eritmeyi amaçlamıştır. Gazetenin bir başyazısında, 'İran'da bugün ne Müslüman, ne Zerdüşt, ne Ermeni, ne Yahudi, ne Fars ve ne de Türk vardir. Iran'da sadece İranlı vardır. Biz bir milletiz'[27] denilmektedir.

Demokrat Parti İranlı kimliğini siyasal düzeye çıkarmıştır. Bu doğrultuda Demokrat Parti'ye bağlı Kave dergisinin işlevi çok önemlidir. Kave, Seyd Hasan Takizade tarafından çıkarılmıştır. Seyd Hasan Takizade 1878 yılında Tebriz'de doğmuş, dini eğitim almış ve meşrutiyet harekatına katılmış bir Azeridir.

Hasan Takizade, Merkez-e Garbi ve Encumen-e Milli Tebriz'de çok etkili konuma sahip idi. Meşrutiyet döneminde 1. dönem Tebriz milletvekili olarak seçilmiştir. Tahran'da Demokrat Parti'nin liderliğine yükselmiştir.[28] Hasan Takizade, Sosyal Ilımlıları ve liderleri Seyid Abdullah Behbehani'yi karşi terör eylemlerine girişmekle suçlamiş ve Berlin'e kaçmak zorunda kalmıştır. Berlin kentinde Demokrat Parti'nin şubesini ve vatanseverler toplulugunu kurmuştur. Kave dergisi ve başka kurumlar vasitasi ile Fars milliyetçiligini yaymaga başlamiştir. Kave dergisi çevresinde Mehmet Ali Furugi, Mehmet Kazvini gibi ünlü Fars milliyetçileri çalişiyordu. Hasan Takizade Batililaşmayi savunuyordu. Takizade'nin 'tepeden tırnağa batılılaşalım' sözü çok ünlüdür.

Kave dergisinden sonra Fars milliyetçiliğin gelişmesinde etkili olan dergilerden 'İran Şehr' anılabilir. 'İran Şehr' dergisi Azeri kökenli Kazemzade İranşehr Tebrizi tarafından çıkartılmıştır. Kazemzade İranşehr Tebrizi'nin dergisinde Abbas Ikbal Aştiyani, Azeri kökenli Rezazade Şafak Tebrizi, Kürt kökenli Reşid-e Yasemi, Ibrahim Pardavval, Azeri kökenli Moşfek Kazmi gibi ünlü Fars milliyetçiler çalişiyorlardi. Bu yazarlarin ortak noktalari Fars kökenli olmayip, Fars şovenisti olmalaridir.

'İran Şehr' dergisi Fars dilini ve Arı ırkını İran'ın milli ve tarihi kimliği olarak kabul etmiştir. 'İran Şehr' dergisi Berlin'de çıkıyordu ve İran'ın 40 kentinde dağıtılıyordu. 'İran Şehr' dergisine göre İran'ın en büyük sorunu etnikçilik ve bölgecilikti: 'Bu sorun o kadar ciddidir ki, ülke dışında her İranlıdan nereli olduğunu sorduğumuzda doğum yerini söyleyecektir. Biz yerel fırkaları, yerel dilleri, yerel kıyafetleri ve yerel töre ve yaşam tarzını mahvetmeliyiz.'[29]

  İran Şehr dergisinde İslam dini aleyhinde de yazılar yayınlanmıştır. Dini okulların kapatılması istenmiştir. İran Şehr dergisine göre, Ari soylu, zeki ve yetenekli İranlılar Arap imparatorluğu tarafından tembel ve zayıf konuma itilmişlerdir.[30]

  Hıyabani'nin Azadistan devletini kurması Fars milliyetçilerini derinden etkilemiştir. Fars milliyetçileri etnik sorunları çözmek için tarihsel kitaplar ve makaleler yazmağa başlamışlardır. Bu yazıların ana temasını Fars olmayan halkların Arı ırkından olduklarını ispat etme çabası oluşturmuştur.

Ahmet Kesrevi, bu amacı gerçekleştirmek isteyen önemli isimlerden birisidir. Ahmet Kesrevi 1890'da Tebriz'de doğmuştur. Genç yaşta 1906 Meşrutiyet harekatına tanık oldu. Ahmet Kesrevi Azerbaycan çağdaş tarihi üzerinde çok değerli yapıtlara sahip olmasına rağmen, Azeri Türklerinin Ari ırkından olduğunu ispatlamaya çalışmıştır. Ahmet Kesrevi 1921 yılında 'Azeri-ya Zeban-e Bostane Azerbaycan' eserini yayınlamıştır. Ahmet Kesrevi bu eserinde Azerbaycanlıların Türk olmadıklarını, Azeri adlı ayrı ulus oluşturduklarını ileri sürmüştür. Kesrevi'ye göre Azeri dili Türk dili ailesine mensup değildir. Azeri dili İran kökenli bir dildir. Azeriler Selçukluların İran'a gelmesi ile Türkleşmeye başlamişlardir..

Ahmet Kesrevi, Kuzey Azerbaycan'ın isminin Albanıya-e Kafkaz olduğunu söyler. Kesrevi'ye göre tarih boyu Kuzey Azerbaycan hiçbir zaman Azerbaycan ismini taşimamiştir. O bölgeye Azerbaycan ismi Mehmet Emin Resulzade tarafindan verilmiştir. Kesrevi'ye göre İran'ın terkibinde olan gerçek Azerbaycan, yani Güney Azerbaycan ise tarih boyunca her zaman Azerbaycan olarak adlandırılmıştır.[31]

 

Ahmet Kesrevi, Fars dilinin başta Arapça olmak üzere yabancı kelimelerden arındırlmasını savunmuş ve bunu 'temiz dil' politikası diye adlandırmıştır. Kesrevi İran'ın en büyük sorununu dilsel, dinsel ve kabilevi çeşitlilik olarak nitelendirmiştir. İran'da, belki de Doğu'daki geri kalmışlığın temel nedeni ayrımcılık ve toplumdaki çeşitliliktir. Kesrevi'ye göre büyük ıslahatların sonuçsuz kalmasının temel nedeni toplumun farklılığı ve parça parça oluşudur. 'Grupçuluğu ortadan kaldırmalıyız. Dinsel, dilsel ve bölgesel (kent, köy) farklılıkları ortadan kaldırmalıyız. Bu iş sadece milli bilincin oluşması ile olabilir. İran milli bilincini yaymak gerekir.'[32]

Modern Fars milliyetçiliği Afşar Türklerinden olan Dr. Mahmud Afşar ve 'Ayenda' dergisinin çevresi ile farklı bir aşamaya girmiştir. Mahmut Afşar, Fars milliyetçiliğini düzenli ve sistematik olarak kuramsallaştırmıştır. Mahmut Afşar İsviçre'de siyaset bilimi okumuştur. Ingiltere ve Hindistan'da kalmış ve 1921'de İran'a geri dönmüştür. Mahmut Afşar 'Encümen-e İran- Cevan' adlı, amacı İran'da milli birliği sağlamak olan bir dernek kurmuş ve 1923 yılından Ayende dergisini çıkarmaya başlamıştır. Ayende dergisi Fars milliyetçiliğini yayan ve koruyan bir yayın olmuştur. Ayende dergisi 'merkeziyetçi devlet ve vahit milli kimlik' konularına yoğunlaşmıştır [33].

  Mahmut Afşar, Ayende dergisinin birinci sayısında şöyle söylüyordu: 'İran'ın milli birliğini korumak ve mükemmelleştirmek idealimiz ve toplumsal isteğimizdir. İran'ın milli birliği ne demektir? İran'ın milli birliği ülke sınırları içerisinde yaşayan insanların ahlaki, toplumsal ve siyasal birliğidir. İran'ın milli birliği, siyasi bağımsızlığı ve toprak bütünlüğünü gerektirir. Milli birliğe nasıl ulaşabiliriz? Fars dili ülke çapında yayılsın. Bölgesel farklılıklar, örneğin kıyafet ve ahlak farklılığı ortadan kaldırılsın. İran'da yaşayan etnikler her biri başka dilde konuşmasin. Dil, ahlak, kiyafet ve töre birligi olmadigi sürece siyasi bagimsizligimiz ve toprak bütünlügümüz her zaman tehlikede olacaktir. Iran'da yaşayan farkli kabileler ve etnikleri benzerleştirmedigimiz, yani Iranlilaştirmadigimiz zaman gelecegimiz tehlikede olabilir. Iran'ın bütünlüğü her zaman tehlikede olacaktır. İran'ın bütün bölgelerinde, özellikle Azerbaycan'da Fars dili yayılsın; Farsça olmayan coğrafi isimler değiştirilsin.'[34]

Mahmut Afşar Iranlilaştirmayi gelişmenin ve bagimsizligin temeli olarak görür. Farklilik ve çeşitliligi ise çatişma ve geri kalmişligin sebebi olarak nitelendirilir. Mahmut Afşar'ın tarihsel anlayışı tehlikeler üzerine kurulmuş olan düşünce yapısının ürünüdür. Mahmut Afşar'a göre İran tarih boyu farklı ve çeşitli tehlikeler atlatmıştır ve şimdi çeşitli tehlikelerle karşı karşıyadır. Mahmut Afşar tehlikeleri şöyle sıralamaktadır.

a)  Kızıl tehlike: Komünizm tehlikesi birinci tehlikedir.

b)  Yeşil tehlike: Arap ve İslam tehlikesidir.

c)  Sarı tehlike: Türk ve Türkiye'nin tehlikesi

e)  Siyah tehlike: Cehalet ve mollalar tehlikesidir.

'Fars milliyetçiliği üzerine kurulan devlet bu tehlikelere karşı önlem almalıdır' diyen Mahmut Afşar, bu tehlikelerden Iranlilaşmak ile kurtulunabilecegini eklemektedir. Afşar'a göre Fars milliyetçilerinin temel görevi güçlü merkeziyetçi devlet kurmak, Fars olmayanlar arasında Fars dilini yaymak ve Türkler ve Arapları sınır bölgelerden ülke içine göç ettirmektir.[35]

Bu noktada modern Fars milliyetçiliğinin temel özellikleri şöyle belirmektedir: Fars milliyetçiliği diğer halkları Farslaştırmak postulatı üzerine kuruludur. Türk düşmanlığı ile donatılmıştır. Arap ve İslam karşıtı olarak gelişmiştir. İslam yerine Zerdüşt dini tercih edilir. Batıcı bir anlayışa sahiptir. Modernleşme taraftarıdır. Fars milliyetçiliği Ari ırkını İran'ın ilk sakinleri ve uygarlık kuran kavim sayan bir tarihsel varsayım üzerine kurulmuştur.

 

Fars milliyetçilerine göre Ari ırkından olan İran halkları tarihsel süre içerisinde başka dilleri de benimsediler. Örneğin, Azerbaycan'da yaşayan halk Türkleşmiştir. Fars milliyetçilerine göre, Azerbaycanlilar sadece Türkçe konuşmaktadirlar ama etnik köken itibari ile Türk degildirler. Modern Fars milliyetçilere göre Iran'da Türklerden sonra en büyük tehlike İslam ve Araplardır. İran çocuklarının eğitim eksikliği, ulusun milli haklarına ulaşmaması ve insanların güvence altında olmamasının temel nedeni İslam'dır.

Bazı modern Fars milliyetçilere göre (Mirza Akattan Nuri) Ari ırkından olan İranlılar Sami ırkına mensup olan Arapların saldırısından sonra güzel yüzlerini, uzun boylarını, kısaca bazı fiziksel özelliklerini 'ırki kirlenme neticesinde' yavaş yavaş kaybetmişlerdir.[36]

Modern Fars milliyetçilerinin Türklügü ve Islam'ı en büyük tehlike olarak görmeleri tarihsel bir anlayıştan kaynaklanmalıdır. Modern Fars milliyetçiliğine göre, İran'da uygarlığın temelini Ariler atmışlardır ama bu uygarlık doğal gelişme sürecinden Araplar ve Türkler tarafından uzaklaştırılmıştır. Diğer bir ifade ile, Ari uygarlığı bu saldırılara uğramasaydı İran dünyanın en güçlü devleti olabilirdi. Fars milliyetçileri Ari ırkının doğal gelişme sürecinden uzaklaştırılmasını 'tarihsel buhran' olarak adlandırılmaktadırlar. Tarihsel buhran toplumun bütün alanlarında krize ve bunalıma neden olmuştur. Tarihsel buhran sonucu İran toplumunun gelişmeye uygun sağlam dokusu bozulmuştur. Fars milliyetçileri tarihsel buhranları şöyle sıralamaktadırlar:

a)  Makedonya buhranı: Yunan dili ve İskender vasıtası ile,

b)  Arap-İslam buhranı- Arap dili ile,

c)  Türk (Selçuk) buhranı- Türk dili ile,

d)  Moğol buhranı, Türk dili ile (Moğollar da Türk sayılmaktadırlar),

e)  Timur buhranı, Türk dili ile,

f) Batı uygarlığı buhranı -İngiliz ve Fransız dili ile[37].

Bu tür kuramsal temeller üzerinde yükselen modern Fars milliyetçiliği 1924'de İran ordusunda görevli ve anne tarafından Azeri Türkü baba tarafından ise Fars (Mazeni alt grubuna mensup) Rıza Pehlevi'nin Kaçar hanedanını tasfiye ederek iktidarı ele geçirmesinden sonra iktidara gelmiştir. Rıza Şah Pehlevi'nin uyguladığı politikalar Fars milliyetçilerinin isteklerini ve belki de daha fazlasını gerçekleştirmeyi amaçlamıştır.

Modern Fars milliyetçiliğin iktidara gelmesinde dış nedenlerin de büyük etkisi vardır. İngiltere, İran'ın stratejik konumuna çok önem veriyordu. Londra'nın İran'daki nüfuzu Hindistan'daki hegemonyasının temelini sağlamlaştırıyordu. Manchester Guardian'da 17 Mart 1910'da yayınlanan bir makalede şöyle denmekteydi: 'İran zaafına rağmen İslam aleminde Osmanlıdan daha fazla güce sahiptir. Fars dili İslam ülkelerinin Fransızca'sıdır. Fars dilinin coğrafi etkinliği Atlas okyanusuna kadar uzanmaktadır. İran'ın yok olması bizim nüfuzumuzu azaltacaktır. Doğudaki nüfuzumuz İran'ın bağımsızlığına bağlıdır'.[38]

Bu analizin de gösterdiği gibi İngiltere için İran çok önemliydi. Bolşevik devrimi İran'daki siyasal süreci derinden etkilemiştir. Bolşevikler, devriminden sonra bütün ayricaliklari ve kapitülasyonlari kaldirmişlar, Kaçar hanedanina muhalif güçleri desteklemeye yönelmişlerdir. Ingiltere ise Bolşevik devriminden önce Iran'da güçlü merkeziyetçi bir devletin ortaya çıkmasına karşı çıkarken, devrimden sonra bu politikasını değiştirmiştir. Londra, İran'da merkeziyetçi bir devletin kurulmasından yana politikalar geliştirmeye başlamıştır. Kaçarlar, İngiltere'nin bu amacını gerçekleştirmek için uygun değildiler. Ayrıca İran ile İngiltere arasındaki 1919 anlaşmasının Ahmet Şah Kaçar tarafından kabul edilmemesi İngiltere'yi kızdırmıştır.

Londra, İran'daki politikalarını gerçekleştirmede Rıza Şah'ı daha uygun görmeye başlamıştır. Erdeşir J. Ripofter İngiltere'nin bu amacı doğrultusunda çalışmıştır. Fars milliyetçiliğin ve Rıza Pehlevi'nin iktidara gelmesinde en çok etkili kişilerden birisi de Mehmet Ali Furugi'dir. Mehmet Ali Furuği köken olarak Bağdat Yahudilerindendir. Zekaulmulk Mehmet Ali Furuği'nin babası İran'ın ünlü aydınlarından, Mason teşkilatının kurucularından, Batıcı ve İngiltere ile işbirliği içinde olan kişilerdendir. Mehmet Ali Furuği Mason teşkilatının tüzüğünü Fransızca'dan Farsça'ya çevirmiştir. Furugi'nin Kaçar hanedanın devrilmesinde ve Rıza Pehlevi'nin iktidara gelmesinde büyük etkisi olmuştur.[39]

Modern Fars milliyetçiligi ilk önce toplumun çagdaşlaşma ihtiyacindan ve Bati'ya tepki olarak ortaya çıkmış, ancak kısa sürede İngiliz emperyalizminin ideolojik aracına dönüşmüştür. Modern Fars milliyetçiliği gelişme sürecinde, Masonluk, Hindistan'da yaşayan Fars kökenli Pars oligarşisi, Siyonist çevreler ve Ermeni Taşnak teşkilati tarafindan desteklenmiştir.

Kendisini 'Pers Kralı' olarak ilan eden Rıza Han ordu, iktisat ve toplumun bütün güç odaklarını denetimine almıştır. Rıza Han 1926 yılından sonra (saltanat töreninden sonra) devlet mekanizmasını kendisine bağlamıştır.[40] Rıza Han'a direnç gösterebilen partiler ve politikacılar susturulmuşlardır. Rıza Han 1927 yılında partileri yasadışı ilan ederek siyasileri tutuklamaya başlamıştır. Aşırı baskıcı yöntemler uygulayarak toplumun direnç gösteren kurumlarını çökertmiştir. Hassam Modderres, Kaçar hanedanına mensup olan Dr. Muhammed Musaddık ve Hasan Pirniya gibi ünlü siyasi adamlar meclisten uzaklaştırılmıştır. Rıza Şah iktisadi çalışmaları da kendi elinde toplamıştır. Rıza Şah döneminde kurulan fabrikalar ya Şah'ın özel mülküdür veya ortaklığında kurulmuştur.

  Rıza Han sadece siyasal ve iktisadi yapıyı değiştirmekle yetinmemiş, ülkenin toplumsal, kültürel ve etnik yapısını da değiştirmeye yönelmiştir. Rıza Han göçebe aşiretleri zorunlu iskana yönelmiştir. 'Tahta Kapı' politikası diye adlandırılan bu politika süresinde direnç gösteren bütün aşiretler çok kanlı bir şekilde itaate zorlanmışlardır.

Rıza Han kültürel farklılığı ortadan kaldırmak ve Farslaşmayı geliştirmek için 1927'de 'Düşünce Geliştirme Kurumu'nu kurmuştur. Bu kurumun görevi kültürel farkliliklari ortadan kaldirmak ve türdeş bir milli kimlik oluşturmaktir. Riza Şah ulus-devlet anlayişini yayginlaştirmaya çalişmiştir. Bu amaç merkeziyetçi bir devleti  ve türdeş bir halki gerektirmekteydi. Riza Han bundan dolayi çeşitli etnik kimlikleri inkar politikasini benimsemiştir..

Modern Iran'ı kurmayı amaçlayan Rıza Han şoven bir Fars milliyetçiliği anlayışına sarılmıştır. Rıza Han'ın modernleşme için kullandığı araçlar dinsizleştirme, kavimcilikle mücadele, Fars milliyetçiliğini yayma, eğitim sistemini geliştirme ve devlet kapitalizmidir'[41]

Rıza Han ordu, devlet bürokrasisi ve saray desteğine dayanıyordu. Rıza Han'ın aşırı ve sert politikası kendisinden sonra gelen bütün olayların boyutunu ve mahiyetini belirlemiştir. 

Modern Fars Milliyetçiliğinin Azerbaycan Politikası

Kaçarlar döneminde Azerbaycan İran'ın ticaret ve sanayi merkezi olarak tanınıyordu. Azerbaycan önce ekonomik, sonra ikinci siyasi merkez idi.Yani Kaçar veliahtları Tebriz'de vali olarak görev yaparlardı. Rıza Han'ın ekonomi politikaları Azerbaycan'a büyük zarar vermiştir. Riza Han'ın politikası sonucu kitlesel yoksulluk ortaya çıktı ve Azeri halk, özellikle de esnaf Tahran'a göç etmek zorunda kaldı.[42] Rıza Han'ın bilinçli politikası sonucu Tahran'ın ekonomik merkeze çevrilmesi Azerbaycan'a büyük hasar vermiştir. çünkü Azerbaycan gelişmiş düzeyde sanayi merkezi idi.[43]

Tahran'ın ekonomik merkez olması Azerbaycan'da işadamlarini yoksullaştirmiş ve Tahran'a göç etmek zorunda bırakmıştır. Meşrutiyet döneminden başlayarak Azerbaycan'da aydın kesim oluşmuştur. Azerbaycan Türkçesini seven ve bu dilde edebi çalışmalarda bulunan kesim ortaya çıkmıştır. Rıza Şah'ın Türk diline yasak koyması büyük çapta rahatsızlığa neden olmuştur. Türkçe konuşmak yasaklanmıştır. Bu yasağın kapsamı o kadar genişlemiştir ki, yas meclislerinde Türkçe ağıt söylemek suç sayılmıştır.

Türk dilinin mahvı doğrultusunda büyük çapta kültürel ve psikolojik savaş başlatılmıştır.[44] Meşrutiyet döneminde Azerbaycanlı olmak ayrıcalık idiyse de, Pehlevi dönemi aşağılık konumuna getirilmeye çalışıldı. Kültürel-psikolojik savaş Azeri Türklüğünü milli kimliğinden uzaklaştırmayı amaçlamıştır. Türklük aşağılanırken Azerilerin Türk olmadığı vurgulanmıştır. Azeri Türkleri Türkçe konuştukları için aşağılanmışlar ve etnik olarak Ari oldukları savı ile yüceltilmişlerdir. Bu ikili ve karmaşık politika, eş zamanlı 'aşagilama-yüceltme' politikası olarak nitelenebilir.

Tahran bu aşağılama-yüceltme politikasını eğitim sistemine de yerleştirmiştir. Baskıcı uygulamaların temel amacı, Güney Azerbaycan Türklüğünü psikolojik ve kültürel olarak asimile etmektir. Azerbaycan Türklerine getirilen Farsça konuşmak zorunluluğu dışında, Türkçe yer, bölge ve insan isimleri değiştirilmiş ve Türkçe isim koymak yasaklanmıştır.

Fars milliyetçilerinin Azerbaycan'da yaptıkları bütün baskıların temelinde bölge insanının Türk olması gerçeği vardır. Türk olmak, Azerbaycanlılar için 'ben' ve 'öteki' ayrımın kolaylaştırmaktadır. İran'da kurulan Fars yönetimleri Türk-Fars ayrımı yapılmasını istememektedirler. Oysa Azeri kimliği İranlılık kimliğinin alt kimliğü konumunda olabilir, ancak Türk kimliği İranlı kimliğini aşan bir kimliktir.

Milli Hükümet (1945-1946)

2. Dünya Savaşı'nın başında müttefikler Rıza Han'ın Hitler'e yakınlaşmasını bahane ederek 1941 yılında İran'ı işgal etmiş, Rıza Han'ı iktidardan uzaklaştırmışlardır. Rıza Han'ın devrilmesinden sonra ülkede bazı toplumsal ve siyasal değişimler gerçekleşmiştir. Ülke çapında bazı özgürlükler verilmiştir. Siyasi mahkumlar serbest bırakılmıştır. Basına yönelik sansür kaldırılmış, siyasal ve toplumsal örgütlenme başlamıştır. Aşırı merkeziyetçi devletin çöküşü toplumun genelinde bazı istek ve çatışmaların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Rıza Han döneminde temelleri pekişen çatışmalar üç boyutta, sınıfsal, etnik ve dilsel ve dinsel çatışma esasında kendisini göstermiştir.

Azerbaycan'da etnik ve dilsel sorun önplana çıkmış ve bu hareketin öncüsü Seyid Cafer Pişeveri olmuştur. Mir Cafer Halhal kentinde Zaviye-sadet köyünde doğmuştur. Köylerdeki yaygın ekonomik sıkıntılar Pişeveri ailesini de göçe zorlamıştır. 1905 yılında Pişeveri ailesi Bakü'ye göç etmiş ve Bakü'nün Bülbüle köyünde yerleşmiştir.

  Pişeveri Kuzey Azerbaycan'da gerçekleşen siyasal ve ekonomik gelişmelerden büyük çapta etkilenmiştir. Bakü'de 'İran Adalet Partisi'ne katılmış, 'Himmet' adlı sosyal demokrat grup ile ilişki kurmuştur. Pişeveri, 'İttihat' okulunda öğretmen olarak görev yaparken 'Açık Söz', 'Azerbaycan' ve 'Himmet' gazetelerinde yazılar yazmıştır.[45]

1918 yılında Bakü'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti kurulmuştur. Bu dönemde Bolşeviklere yakin olan Pişeveri, Adalet Partisi genel merkezinin onayi ile Bakü'de 'Hürriyet' gazetesini çıkarmaya başlamış, daha sonra partisinin talimatı ile Gilan'a gitmiştir. 1920 yılında Gilan'da Bolşeviklerin ve Iranli komünistlerin yardimi ile Molla Mirza Kuçek Han-i Jengeli, Sosyalist Gilan Cumhuriyeti'ni ilan etmiştir. Pişeveri Gilan Cumhuriyeti'nin dişişleri bakani olmuştur. Gilan hükümeti devrildikten sonra Pişeveri Tahran'a gitmiş ve orada 'Hakikat' gazetesini çikartmaya başlamiştir. 1924 yilinda Riza Han'ın iktidara gelmesi ile ülke çapında baskıcı yöntemler uygulanmaya başlamasından sonra, Pişeveri 1930 yılında hapse atılmıştır. 11 yıl hapiste kalan Pişeveri Müttefiklerin İran'a girmesi ile 1941'de hapisten çıkmış ve 'Ajir' in gazetesini çıkartmaya başlamıştır.

Azerbaycan Demokratik Partisi ve Bağımsızlığa Giden Yol

Rıza Şah devrildikten sonra 'Cemiyet-e Azerbaycan' adlı topluluk oluşturuldu. Bu topluluk Ali Şebesteri ve İsmail Şems tarafından kurulmuş, 'Azerbaycan' adlı bir gazete çıkarmağa başlamış, kültürel çalışmalarda bulunmuş ve Türk dilinde tiyatro eserleri sahneye koymuştur. 'Cemiyet-e Azerbaycan' altı ay sürmüş ve Tahran'ın baskısı ile cemiyet dağıtılmış; 'Azerbaycan' gazetesi de kapatılmıştır.

Cemiyet-e Azerbaycan, Azerbaycan'ın temel sorununun milli olduğunu söylüyordu. Bütün dinsel ve bölgesel (köy, kent) farklılıkların bırakılarak Azerbaycanlı kimliği altında birleşilmesi gerektiğini ileri sürüyordu. Cemiyet-e Azerbaycan'ın düşüncesine göre Azerbaycanlılar Fars değildir ve kendilerine özgü dilleri ve kültürleri vardır. Azerbaycan'da okullar ve idari işlemler Azerbaycan dilinde olmalıdır.

Mehmet Biriya, şair ve milli hükümet dönemi kültür bakanı idi. Azerbaycan İşçi Birliği adlı sendika Mehmet Biriya tarafından kurulmuştur. Azerbaycan İşçi Birliği, sanayi işçileri arasında büyük bir nüfuza sahip idi. Tudeh Partisi Azerbaycan'da 1941'de kurulmuştur. Azerbaycan'daki Tüdeh Partisi'nin şubesi Tahran'dan farkli olarak etnik ve dilsel farkliliklar öne sürmeye çalişiyordu. Milli sorun konusunda Tebriz ve Tahran arasinda fikir birligi yoktu. 'Tebrizlilere göre Iran çok etnikten oluşan bir ülkedir. Tahran'a göre ise Iran milleti bölünmez bir bütündür'

Tebriz Tüdeh partisine göre, Azerbaycan dili Azerbaycanlinin farkli bir milliyetten oldugunu gösteriyordu. Buradan hareketle Azerbaycan'a kendi kendisini yönetme hakki ve eyalet meclisi kurma izni verilmeliydi. Azerbaycanli Tudehlileri, Güney Azerbaycan'da Azerbaycan dilinin eğitimde, mahkemede, devlet dairelerinde resmi dil olmasını istiyorlardı. Ancak Tahran'da Tüdeh Partisi Azeri Türkçesini bir lehçe olarak görüyor ve bu isteğe muhalefet ediyordu. Bu muhalefete rağmen Azerbaycan'daki Tüdeh Partisi milli sorunu tek başına çözmeye yönelmiştir.

Güney Azerbaycan'da temel sorunu basın özgürlüğünü çözmek olarak gören Azeri milliyetçisi 'Özgürlük Cephesi Partisi' adlı kurulmuştur. Özgürlük Cephesi bir basın topluluğu olarak Azeri milliyetçisi Ali Şebesteri ve henüz Tahran'da bulunan Cafer Pişeveri tarafindan kurulmuştur. Güney Azerbaycan'da bütün koşullar milli devrim için hazir idi. Tahran gazetelerinin birisi şöyle yazmaktadir: 'Azerbaycan karışık ve devrim için hazırdır.'[46]

1945'de Tebriz'de Azerbaycan Demokrat Partisi'nin kurulduğu günlerde bütün toplumsal ve siyasal koşullar milli bir hareketin doğuşunu kolaylaştırmıştır. Pişeveri ve Ali Şebesteri arasından geçen diyaloglar ve yazışmalardan sonra, sonuçta Pişeveri 'Ajir' gazetesini bırakarak Tahran'dan Tebriz'e geldi. Azerbaycan'da bu dönemde Tüdeh Partisi ve Özgürlük Cephesi Partisi'nden başka parti yoktu.

Tüdeh'in pratik hiç bir başarisi yoktu. Ideolojik ve sinifsal sözleri halkin bütün katmanlarini bir araya getirememiştir. Pişeveri ve Şebesteri milli hareketin örgütlenmesi gerektigini anlamiş, 12 maddelik bir bildirge kaleme almişlardir. Bildirge 3 Agustos 1945'te yayınlanmıştır. Türkçe ve Farsça olan bildiri, 48 Azeri milliyetçisi tarafından imzalanarak yayınlanmıştır. Bu 12 maddelik bildirgede İran'ın bütünlüğünü ve bağımsızlığını korumakla birlikte, Azerbaycan halkın iç özgürlük kültürel özerklik ve kendini yönetme hakkı istenilmiştir. Bildirgede ayrıca eyalet ve vilayet encümenlerinin yeniden kurulması istenilen bütün toplumsal, iktisadi ve siyasi konulardan sözedilmiştir.

Bildirge yayınlandıktan sonra Azerbaycan'ın bütün köy ve kentlerinden bildirgenin içeriğini onaylayan yüzlerce telgraf gönderilmiştir. Bu bildirgenin yayınlanmasından sonra 'Azerbaycan Demokrat Partisi' resmi çalışmalarına başlamıştır. 12 Ağustos 1945'de kurucular genel kurula davet edilerek 11 kişiden oluşan bir kurucu komite kurulmuştur. Bu komitede Pişeveri başkan ve Şebesteri yardimci olarak seçildiler.[47]

Eylül 1945'de ADP'nin büyük kongresi yapılmıştır. Azerbaycan'ın her tarafından delegeler katılmıştır. Bu kongre üç gün devam etti. Bu kongrede Güney Azerbaycan Tüdeh'i ile ADP'nin birleşmesi gerçekleşmiş, Güney Azerbaycanli komünistler partilerinden ayrilarak ADP'ye geçmişlerdir.. Bu kongrede tüzük çikartilarak, 3 Agustos'da yayınlanan bildirge onaylanarak, milli özerklik ve Türkçe'nin resmi dil olması kongre tarafından kararlaştırılmıştır.'[48]

1945 yılının Ekim ayında büyük milli kongre yapılmıştır. Bu kongreye 150 bin kişinin imzası ve 700 delegenin katılımı ile gerçekleşti. Azerbaycan'ın bağımsızlığını ve iç özgürlüğünü sağlamak ve iç işleri yürütmek için 39 kişiden oluşan milli heyet seçilmiştir. Milli heyet merkezi hükümet ile görüşmek ve milli meclis seçimlerini yapmak için görevlendirilmiştir.

Kongreden sonra beş gün içinde milli meclis için seçimler yapılmıştır. Bu seçime halk tarafından büyük ilgi gösterilmiştir. Bu seçimlerde ilk defa kadınlar da oy kullanmışlardır. Seçim olaysız gerçekleşmiştir. Azerbaycan milli meclisi kurulduktan sonra Şebesteri meclis başkanı seçilmiş ve Pişeveri milli hükümeti kurmak ile görevlendirilmiştir. 12 Kasım 1945'de Pişeveri milli hükümeti ilan etmiştir. Milli hükümetin ilanindan sonra Tebriz kenti ADP'nin askeri kanadı olan fedailer tarafından doldurulmuştur. Merkeze bağlı askeri güçler teslim olmuşlar ve bazı şehirlerde ADP'nin milis güçleri Urumiye'de olduğu gibi merkeze sadık kalan ordu birliklerini şiddet kullanarak bastırmışlardır. Böylelikle Güney Azerbaycan'da milli hükümet kurulmuştur. Milli hükümet kurulduktan sonra Tahran karşı harekete geçmiştir. Arka arkaya hükümetler düştükten sonra Ahmet Kavam tarafından 'Kavamulsaltane' hükümeti kurulmuştur.

Ahmet Kavam İran'ın ünlü siyasi ailelerindendir. Kavam, Nasireddin Şah sarayına katip olarak girmiştir. Meşrutiyet döneminde meşrutiyetçilere destek vererek bir kaç defa bakan olmuştur.[49] Rıza Şah döneminde zorunlu olarak 20 yıl siyasetten uzaklaştırılmıştır.[50]

Eski siyasetçilerin en gizemlisi olarak, siyasi hayatında çok farklı ve birbiri ile çelişen tavırlar göstermiştir.[51] Kavamulsultane SSCB'nin İran'ın kuzey bölgesindeki petrollerinin kullanım hakkını istediğini anlamıştır. Gerçekten de, Stalin İran'ın kuzey petrolünü istiyordu. 1921 anlaşmasına göre Bolşevikler Çarlığın ayrıcalıklarını ve kapitilasyonları kaldırmışlardır. Bundan dolayı açıkça kuzey petrolüne Çar ayrıcalıklarının tanınmasını isteyemezlerdi.

1945 yılında Kavam başbakan seçilmiştir. Kavam sağ ve sol arasında denge kurmaya çalışmştır. Sovyetler Birliği'nin desteğini kazanmak için Sovyet yanlısı Kişir Kendi'yi hükümetine almış, güvenoyu almadan önce Moskova'ya gitmiştir. Özellikle Tüdeh, Kavam iktidara geldikten sonra siyasi partilerin desteğini kazanmak için bazı girişimlerde bulunmuştur. Kavam hükümeti sıkıyönetim uygulamalarını kaldırmış ve örgütlenme özgürlüğü vermiştir. Basın ve yayın özgürlüğü tanımıştır. Halk tarafından sevilmeyen bazı kişileri görevden almıştır. Şah ile Kavam arasında soğukluk hakimdir.[52]

Kuzey petrolleri üzerinde tek başına hak iddia edemeyen Moskova ise İran'ın ortaklığı ile şirket kurmak istiyordu. ABD yeni dünya gücü olarak böyle gerilimli bir vasatta İran ile ilgilenmeye başlamıştır. Washington'ın bu dönemde etkin bir gücü yoktur. Amerika milli hükümet sorununu BM'de çözmeyi kabul ediyor, BM'ye baskı yapıyordu. Kavam, böyle iç ve dış koşullarda 11 kişilik bir grup ile Moskova'ya gitmiş, burada İran-Rus ortak petrol şirketinin anlaşmasını imzalamıştır. Bu anlaşma karşılığında Stalin Güney Azerbaycan sorununu İran'ın iç sorunu olarak görecek ve Kızılordu'yu altı hafta içinde İran'dan geri çekecektir. Stalin bu teklifi kabul etmiştir.

Kavam Moskova'dan geri döndükten sonra Tebriz'deki Azerbaycan milli hükümetinin liderleri ile görüşmeye başlamiştir. Bu görüşmelerin sonucunda bir Azeri heyeti Tahran'a gitmiştir. Azerbaycan heyeti uzun süreli müzakereden sonra sonuçsuz Tebriz'e dönmüştür. Pişveri Tahran ile olan sorunu bariş yolu ile çözmek istemiştir. Muzefer Firuz başkanliginda bir heyet 1945'te Tebriz'e gelmiştir. Bir dizi görüşmenin sonucu olarak Azerbaycanlilar Zencan kentini Tahran'a vermeyi kabul etmişlerdir. Tahran'ın devraldığı Zencan'da hükümet kuvvetleri çok kanlı olaylara yol açmışlardır. Bu aradaTahran, Güney Azerbaycan'ı işgal için askeri hazırlıklara başlamıştır. İran ordusu Amerikalı Norman Schwartzkopf tarafından örgütlenmiştir. Ağır silahlarla donatılmış 5 özel askeri birlik Azerbaycan'a baskın yapmak için hazırlanmıştır.

Güney Azerbaycan ordusunu ise ADP'nin milisleri olan fedailer, kızılbaş (asker) ve Esanlu ve Cehaşşanlu aşiretini oluşturmuştur. Sovyetler Birliği'nin ordusu İran'ı terk ederken Azerbaycan silah depolarını da boşaltmıştır. İran silahlı kuvvetleri Norman Schwartzkopf komutasında Güney Azerbaycan'a karşi hücuma geçmiştir. Savaş üç gün sürmüş, Azerbaycan birlikleri yenilmiştir. Iran ordusu Güney Azerbaycan'da ilerlemiş, kanli olaylara neden olmuştur. 25 bin Azerbaycanli katledilmiştir. 2500 kişi mahkemelerde idama mahkum edilmiş; 8000 kişi agir cezalara çarptirilmişlardir. 3600 Köy Farslarin yaşadigi bölgelere göç ettirilmiştir. Azerbaycan'a siginan yaklaşik 70.000 kişi de ölmüştür. Milli hükümetin kurdugu bütün kültürel merkezler dagitilmiştir. Milli meclisin kütüphanesi yakilmiş, Türkçe kitaplar ateşe verilmiştir. Kanli olaylar sonucu milli hükümet 1946 yilinda üç gün içinde devrildi. Seyd Cafer Pişeveri Kuzey Azerbaycan'a kaçmış ve Azerbaycan'da trafik kazası gibi gösterilen bir olayda Stalin tarafından öldürülmüştür.

Bu olaydan sonra Güney Azerbaycan'da milliyetçi direniş uzun bir süre yeraltina inmiş ve oldukça etkisizleşmiştir. Esasen dünya konjunktürü de Güney Azerbaycan'da milli direniş için uygun koşullar hazirlamamiştir. Babaannesi gibi annesi ve karisi da Azerbaycan Türkü olan 2. Riza Şah Pehlevi bu dönemde yogun bir Farslaştirma politikasi uygulamaya sokmuştur.

  İran'da 1979 yılında dünyanın şaşkın bakışları önünde, tarihin televizyon ekranlarından yayınlanan ilk devrimi, İran İslam Devrimi gerçekleşmiştir. İran İslam devrimini sadece İslami temelde izah etmek mümkün değildir. Devrime destek veren grupların ideolojik ve örgütsel farklılığı, yukarıdaki izahı güçlendirmektedir. Devrimi değişik nedenlerle destekleyen gruplar şu şekilde sıralanabilir:

a)  Pazar sınıfı, bazargan,

b)  Sosyal demokratlar ve 'ulusal cephe' üyeleri,

c)  Modern milliyetçi-liberal düşünceye sahip olan teşkilat ve kişiler, örneğin 'İran özgürlük harekatı',

d)  Akdevrim sonucu merkezde oluşan ve iş hayatı ve merkezi kültürünün dışında kalan kesim, örneğin Tahran'ın varoşlarında yaşayan proleterler,

e)  Tüdeh,

f) Hala Kaçar Hanedanına bağlı olan Türkmen soyluları,

g)  Baskıyla iskan edilen aşiretler,

h)  İran'da yaşayan etnik gruplar.

  Bu muhaliflerin yanında, mollalar ve sol örgütler ve silahlı mücadeleyi kabul eden teşkilatları da ekleyebiliriz. Pehlevi hanedanı büyük bir toplumsal rahatsızlığa neden olmuştur. Devrim ise büyük umutlar oluşturmuştur. Devrim sürecinde Güney Azerbaycan'da milli isteklere dayanan güçlü bir politik hareketlilik başladı. Dernekler kuruldu, dergiler çıkmaya başladı ve Türk dilinde edebi çalışmalar yapıldı. Güney Azerbaycan Türkleri yeni bir politik çalışma dönemine girmişlerdir.

Halk Müslüman Harekatı ve Ayutelluh Şeriat Medari

  'Halk Müslüman Partisi' Azerbaycanlı milliyetçi aydınlar tarafından 1980 yılında kurulmuştur.[53] Halk Müslüman Partisi milli ve liberal bir ideolojik yapıya sahiptir. 'Halk Müslüman Partisi'nin liberal istekleri İran devriminin genel sloganları ile ve oluşmuş koşullarla çatışmaya başlamıştır. Devrim dönemi İran genelinde anti-emperyalist ve Batı karşıtı ortam oluşmuştur. Kapitalizmi desteklemek, liberal ve Batıcı olmak hem yeni rejim, hem halk nezdinde büyük suç olarak algılanmaya başlamıştır. Halk Müslüman Partisi böyle toplumsal ve siyasal koşullar içerisinde çalışmaya başlamıştır.[54]

Halk Müslüman Partisi'ni oluşturan aydin grubu çeşitlilik göstermektedir. Bir diger ifade ile, bu partide büyük din adamlari ile laik düşünceye sahip olan insanlar ayni çati altinda toplanmişlardir. 'Halk Müslüman Partisi' Ayetullah Kazem Şeriatmedari tarafindan yönetilmiştir.

Şeriat Medari din ve siyaset ilişkisi baglaminda Humeyni'den çok farklı düşünüyordu: 'Velayet Fakih' müessesini kabul etmiyordu. Devrimden sonra anayasaya konulmak istenen Velayet Fakih'in sınırsız gücüne karşı çıkmıştır. Şeriat Medari'ye göre din adamları devlet adamı değil, denetlemeci olmalıydılar. Başka bir deyişle, din adamları siyasal iktidarın üstünde bir konuma sahip olmalıdırlar ve siyasi işlemler politikacılar tarafından üstlenilmeliydi.

  'Şeriat Medari'ye göre din adamlarının en üstün görevi 'ümmeti' ve 'dini' bozuk devletten korumaktır.[55] Şeriat Medari ılımlı ve muhafazakar bir düşünceye sahipti. Saltanatın devrilmesini istemiyordu. Meşrutiyet anayasasının yürürlüğe girmesini tercih ediyordu. 'Gerçek meşrutiyet saltanatinin' taraftarıydı.[56]

Şeriat Medari diğer ılımlı ulema gibi meşrutiyet anayasasında belirlenen 'yüksek komite'nin yürürlüğe girmesini istiyordu.[57] Rıza Şah'ın 1976 yılından sonra din adamları ve dini kurumlara yaptığı baskılar Şeriat Medari gibi ılımlı din adamlarını da rahatsız etmekteydi. Rıza Şah 'Restahız Partisi' vasıtası ile din kurumlarını devletin denetimi altında almağa çalışıyordu. Rıza Şah'ın bu yaptıkları Şeriat Medari'yi de muhalif konuma itmiştir.

 Humeyni'nin müçtehit olduğunu onaylayarak onu ölümden kurtaran Şeriat Medari, Azerbaycan'da büyük nüfuza sahip idi. Şeriat Medari'nin nüfuzu Azerbaycan'da üç grup üzerinde yoğunlaşmaktaydı: Mollalar, tüccarlar ve köylüler. Azerbaycanlı mollaların çoğu Şeriat Medari bursu ile okumuşlardı. Azerbaycan'daki din adamlarının konumu Şeriat Medari'ye bağlı idi. Şeriat Medari Azerbaycan'da molla sınıfının lideri konumundaydı.

İran'da tüccar ve molla ilişkisi tarihsel bir gerçekliktir. Azerbaycan tüccar sinifi 19. Yüzyildan itibaren mollalarla çok yakin bir işbirligi içine girmiştir. Şeriat Medari 1946'da Milli Hükümet'den sonra Azerbaycan ve Tebriz tüccar sınıfı ile organik bağlantı içerisinde idi. Azerbaycan tüccar sınıfı dini işlerinde Şeriat Medari tarafından yönetilmekteydi.

Güney Azerbaycan köylüleri, Şeriat Medari'yi taklit mercii olarak kabul ediyorlardı. Şeriat Medari köylüler üzerinde büyük nüfuza sahip idi. Güney Azerbaycan ve özellikle Tebriz, 1979 devriminde büyük etkinlik gösterdi. İran devrimin asıl temeli Azerbaycan'da atılmıştır.

 Şahı destekleyen İtlaat gazetesi rejim karşıtı mollaları suçlayan bir makale yayınlamıştır. Din adamları siyah irtica olarak nitelendirilmiş ve uluslararası komünizmin ajanı olmakla suçlanmışlardır.

Kum şehrinde makale protesto edilmiştir.Yaklaşık 400.000 din eğitimi alan öğrenci gösteri yaptı ve bu protestoda 70 kişi öldürüldü. Şeriat Medari bu olaya çok sert tepki göstermiştir. Şeriat Medari yabancı gazetecilere yaptığı değerlendirmede, devletinin din adamlarını suçladığını ve polisin çok kötü davrandığını ve eğer devlet ulemaya kötü davranacaksa, kendisinin de protestolara katılacağını söylemiştir [58].

Şeriat Medari bir bildiri yayınlayarak Kum'daki olayların kırkıncı gününde protesto için mağazaların kapatılmasını ve halkın işleri bırakarak camiye toplanılmasını istemiştir. Tebriz'de kırkıncı gün anmalarında kanlı olaylar gerçekleşmiştir. Polisin ateş açarak bir öğrenciyi öldürmesi sonucunda Tebriz kenti karışmıştır. Göstericiler polise, Restahir Partisi'nin merkezine, bankalara, lüks otellere ve müstehcen film gösteren sinemalara saldırdılar.[59]

Tebriz isyanında 300 kişi ölmüştür. Tebriz'in bu isyanı ile protestolar farklı bir aşamaya girmiştir. Güney Azerbaycan'da bütün siyasi teşkilatlar örgütlenmeye başlamiş ve büyük çapli gösteriler yayginlaşmiştir. Devrimin ilk yillarinda Halk Müslüman Partisi iktidarla karşi karşiya durabilen çok üyeli ve nüfuzlu muhaliflerden sayilirdi.[60] Halk Müslüman Partisi Tahran, Kum ve Güney Azerbaycan'da büyük nüfuza sahip idi. İki milyona yakın yandaşı vardı. Şeriat Medari'yi taklit eden herkes aynı zamanda 'Halk Müslüman Partisini' desteklemiştir. Halk Müslüman Partisi, Kaşkay Türkleri içinde de büyük bir nüfuza sahiptir.

  Azerbaycan'da 1979 yazında ordu, idare ve toplumsal kurumlar daha sonra Halk Müslüman Partisi'ni kuracak olan kadroların elindedir. Azerbaycan valisi Rahmetullah Mukaddem Marageyi Fransa'da eğitim almıştır. Liberal düşünceye sahip olan Mukaddem Merageyi radikal harekatı kurmuştur.[61] Mukkadem devrimden sonra Şeriat Medari'ye çok yakınlaşmıştır. Azerbaycan valisiydi ve 'uzmanlar meclisine' Azerbaycan vekili olarak seçilmiştir. Mukaddem Merageyi Halk Müslüman Partisi ile çok yakin işbirligi içindeydi. Şeriat Medari'nin denetimi altında olan Güney Azerbaycan, demokratik ve milli taleplerle devrime katılmıştır.

Halk Müslüman Partisi bu talepleri gerçekleştirmek amacı ile ortaya çıkmıştır. Halk Müslüman Partisi 'Şuraye Ostani' (İl Konseyi) gibi kurumların oluşturulmasını talep etmiştir. Halk Müslüman Partisi yeniden 'Encümen-e Eyalet ve Vilayet'in kurulmasını önermiştir. Halk Müslüman Partisi Tahran, Tebriz, Kum ve çeşitli Azerbaycan kentlerinde siyasal olarak etkindir.

Şeriat Medari, yukarıda da değinildiği gibi, Humeyni ve çevresinden farklı düşünceye sahipti. Şeriat Medari için Azerbaycan öncelik taşımaktaydı. Şeriat Medari, 'Azerbaycan'a özerklik istemek bizim amacımızdır'[62] demekteydi. Şeriat Medari'ye göre 'Şah Türk milletinin dilini, bu vesile ile dinini, örf ve adetlerini ortadan kaldirmak istedi ve kaldirdi'[63] Medari devamla, 'Devrimden sonra Türkler için durum farklı olmalıdır. Çünkü Behmen ayının (Şubat'ın) 29. Günü Tebriz'in Türk kahramanları İran inkılabının temelini attılar.'[64] demekteydi.

Şeriat Medari devrimden sonra Azerbaycan Türklerinin sorunlarini çözme girişiminde bulunmuştur. Medari'nin sert ve oldukça radikal açıklamalar yaptığı görülmüştür: '15 milyon Farsın esareti altında 60 sene kalmak mı iyi, yoksa 17.5 milyonluk Türk milletinin adaleti altında yaşamak mı iyi olur? Meselelerimizi böylece ortaya koymamız lazımdır.'[65]

Şeriat Medari muhtar bir Azerbaycan hedeflemektedir: 'İslam Anayasamız ilan edildikten sonra herkes öz yerini alacaktır. Bizim yerimiz ise, 17.5 milyon Azeri Türkünü doğurup büyüten Tebriz olacaktır.'[66]

Humeyni ve 'Hizb-i Cumhuriye İslami' ise bu gelişmelerden rahatsiz olmuştur. Humeyni, Güney Azerbaycan'ı ele geçirtmek istiyordu. Şeriat Medari ve Halk Müslüman Partisi, Hizb-i Cumhuriye İslami karşısında direnç odaklarını oluşturuyordu. Sadek Halhalı 'Ettalaat' gazetesinde Şeriatmedari karşiti makale yaziyor[67]. Sadek Halhali makalesinden sonra 'Hizb-i Cumhuriye İslami bildiri yayınladı. Bildiride Halk Müslüman Partisi devlet için bir komplo olarak gösterilmiştir. Halhalı'nın makalesi ve bu açıklamalar Güney Azerbaycan'da büyük rahatsızlık doğurdu. Tebriz kentinde okul ve pazar kapandı ve halk gösteri yaptı. Tebriz'de gösteri iki gün sürdü. Kum kenti de Tebriz'i desteklemek için harekete geçti. Halk Müslüman Hareketi'ne karşi olarak Tebriz pazari yakildi. Bu olay Azerbaycanlilari çok kizdirdi. Halk Müslüman tepki olarak Tebriz'in radyo ve televizyon stüdyosunu işgal etti. Tebriz kentinde gösteriler devam etti. Bu gösteriye bir milyondan fazla kişi katildi. Cuma namazi mihrabi yakildi. Devlet, Halk Müslümani suçladi. Devrim muhafizlari Halk Müslüman merkezini kuşattilar. Halk Müslüman üyeleri üzerine agir silahlarla ateş açildi. Şehir iç çatişmaya girdi. Her taraf Humeyni ve Şeriatmedar yandaşlarinin çatişma mekanina çevrildi. Radyo-televizyon merkezi yeniden Halk Müslüman tarafindan işgal edildi. Şeriatmedari'nin yandaşlari pazari kapattilar; Humeyni yandaşlarinin toplandigi merkezleri dagittilar; Humeyni'nin resimlerini duvarlardan indirip yırttılar. Devrim muhafızları ağır silahlarla Şeriatmedari yandaşlarının toplandığı yerleri yaktılar. Kanlı baskınla radyo ve televizyonu ele geçirdiler. Halk Müslüman ayaklanmasını yatıştırmak için Tahran'dan Devrim Muhafızları birlikleri geldi. Halk Müslüman'ın merkezi kanlı olaylarla bastırıldı ancak çatışma yaklaşık 20 gün sürdü. Güney Azerbaycan yeniden ağır silahlar altında susmak zorunda kalmıştır.

  Halk Müslüman ayaklanmasının bastırılmasında İran'ın bütün siyasi partileri katıldı. İran siyasi partileri İslami hükümet ile birleşerek bu ayaklanmayı bastırdılar. Halkın fedaileri, azınlıkların milli haklarını savunmalarına rağmen Halk Müslüman hareketinin bastırılmasına katıldılar. Özgürlük Harekatı Başkanı Mehdi Bazergan, Halk Müslüman Harekatını yabancı komplosu olarak nitelendirdi.

 

--------------------------------------------------------------------------------

[1] Bkz. Strategic Studies Quarterly Research (Institute of Strategic Studies, No. 1, Spring 1998.

[2] Yervan Abrahimyan 'İran Beyn-e Do İnkilab: Neşr-e Merkez, 1378, s. 56-57.

[3] Philip Marshall, İran'da Devrim ve Karşi Devrim, Istanbul, 1994, s. 11.

[4] Dr. Celaleddin Medeni: Tarihe Siyasi-e Muasere Iran? Defter-e Inteşarat-e Islami, Tahran, 1361, s. 24.

[5] Ahmet Kesrevi: Tarih Inkilab-e Meşrutiyet, Emir Kebir, Tahran, 1361, s. 53.

[6] Kesrevi, a.g.e., s. 53.

[7] Kesrevi, a.g.e., s. 165.

[8] Kesrevi, a.g.e., s. 167.

[9] Kuzey Azerbaycan her zaman Güney Azerbaycan'ı etkilemiştir. Meşrutiyet devriminde (1906) ve Hiyebani hareketinde (1920) Güney Azerbaycan'da çalışan işçiler sosyal demokrat düşünceyi Azerbaycan'a aktarmışlardır. 1945 milli hükümet döneminde her iki Azerbaycan çok sıkı işbirliği içinde olmuşlar, Kuzey Azerbaycan Mir Cefer Bağıraf yönetiminde Güney Azerbaycan'a yardımcı olmuştur. 1988'den başlayan Sovyetler Birliginin çöküşü sonucu Kuzey Azerbaycan milli hareketin yükselişi Güney Azerbaycan'ı etkiledi. Özellikle Ebulfez Elçibey'in Güney konusunda yaptıkları çok önemlidir. Bu dönemden sonra Vahit Azerbaycan düşüncesi siyasal düzeye getirildi ve Elçibey bu fikrin hem ideolog hem de önderi durumuna geldi.

[10] Meşrutiyet devrimi anayasasında Fars dili resmi dil olarak tanınsa da, 'Encümen-e eyaleti' ve 'Encümen-e Vilayeti' kanunu ile başka dil ve kültürlere hak taninmiştir. 'Encümen-e Eyaleti ve Velayeti' yasasına göre her bölge kendini yönetme hakkına sahip olabilirdi. Meşrutiyet devriminden sonra 'Encümen-e Eyaleti ve Velayeti' kanununa dayanarak eyalet encümenleri kuruldu. Bu encümenler halk tarafından seçilirdi ve eyalet yönetimini denetleme hakkına sahipti.

[11] Melekul Şueray-e Bahar, Tarih-e Muhtesere Ehzab, Şevket Sehami-e Ketabhai-cibi, Tahran, 1357, s. 11-12.

[12] Tarih-e Muhtesere Ahzab, s. 12.

[13] Dr. Humayun Katuziyan, Mubarez-e Ba Karardad-e 1919, Etellat Ektesadi-Siyasi, C. 13, sayı, 139-140, s. 42.

[14] A. Kesrevi, Tarih-e Hicdehsale Azerbaycan, Tahran, 1372. s. 791-792.

[15] Katuziyan, a.g.m., s. 42.

[16] Abrahimyan, a.g.e., s. 142.

[17] Ali Azeri, Hiyebani, çev. Seyfettin Altaylı, Ankara, 1996, s. 144.

[18] Kesrevi, a.g.e., s. 848.

[19] Ahmet Kesreviye göre Hiyebanı ne istediğini kimseye belli etmiyordu. Bkz: s. 845.

[20] Hiyabani'nin Azerbaycan ismini Azadistan'a çevirmesinin nedeni Kuzey Azerbaycan'da kurulan devlettir. Yani Kuzey Azerbaycan bölgesine Mehmet Emin Resulzade'nin kurduğu devletten önce Kafkasya denirdi. Kesrevi, Hiyebani'nin Kuzey Azerbaycan'a tepki olarak Azadistan adını kabul ettiğini ileri sürer. Bazılarına göre Azadistan ismi İsmail Emir Hizi tarafından verildi. Çünkü Meşrutiyet döneminden başlayarak Azerbaycan İran'ın özgürlükçü harekatının öncüsü konumundaydı ve bazılarına göre Hiyebani Azerbaycan'ın milli isteklerine dayanarak İran'dan bağımsızlığını Azadistan ismiyle ilan etti.

[21] Hiyebani'nin düşünceleri için bkz: Behram Hiyabani, 'Nutkhay-e Hiyebani', eserin yayın yeri ve tarihi belirtilmemiştir; Ali Azeri, 'Hıyabani'.

[22] Mirza Feth Ali Ahunzade bütün tiyatro eserlerini Türkçe yazdığı için Yusuf Akçura tarafından Azerbaycan edebi Türkçülüğün yaratıcısı olarak nitelendirilir. Ahunzade, Mektubat adlı eserinde Farsların üstün bir ahlaka sahip olduklarını söylemektedir.

[23] Abrahimyan, a.g.e., s. 85.

[24] Dr. Fereşte Norayi, Tehkikder Mirza Mulkum Han, Tahran, 1352, s. 100.

[25] Melek Şueraye Bahar, Tarihçe Muhtesere Ehzab, Tahran, 1360, s. 9

[26] Ma Yek Millet Hestim: İran-e No gazetesi, Tahran, 27 Behman 1289.

[27] Hüseyin Abadyan, Fırke Demokrat ve Tahvulate Muaser-e İran, Tahran, 1376, s. 134

[28] Kerim Taherzade Behzad, Azerbaycan der Ninzete Azerbaycan, Tahran, yayın yılı belirtilmemiş, s. 410-411.

[29] Abrahamyan, a.g.e., s. 154.

[30] Abrahamyan, a.g.e., s. 154.

[31] Bkz. Ahmet Kesrevi, Azeri Yazaben Bastan-e Azerbaycan, Tahran, 1304.

[32] Kesrevi, Tarih Muhteser, Perçem dergisi, Tahran, 10 Esten 1321.

[33] Abrahamyan, a.g.e., s. 155.

[34] M. Efşar, Metlub-e Ma Vahdete İraniyan, Ayende dergisi, Tahran, Hurdad 1304, s. 5-6.

[35] M. Efşar: Mesele-e Milliyet ve Vahdet-e Milli, Zeban-ı Farisi der Azerbaycan, Tahran, 1368, s.278 vd.

[36] Nejade Ariyayi Ya Tevehhum-e Tarihi, Umide Zencan-Hurdad, Zencan, 1398, s.5.

[37] İhsan Yar Şater, Huveyt-e Milli: İran Name, Amerika, s. 497.

[38] Abadiyan, a.g.e., s. 74.

[39] Huseyn Ferdust: Zuhur ve Sugute Saltanat Pehlevi, İnteşarat Ettelaat, Tahran, 1370, s.29 vd.

[40] Viyolt Kanalı: Senet-i Şudene İran, Nesriye-e Encümen-i Saltanetiye Asiyaye Merkezi, Colaye, 1935, s. 461.

[41] Abrahmiyan, a.g.e., s. 174.

[42] 'Hükümetin politikası sonucu çaresiz kalan Azerbaycanlılar evi barkı bırakarak sadece bir lokma ekmek için merkezi kentlere gidiyorlar. Bugün Tahran kentinin sokaklarında sabahlayan Azerbaycanlıları görebilirsiniz. Bkz: Kızıl Sahifeler, Bonn -ikinci baskı s. 24.

[43] Azerbaycan Kaçarlar döneminde İran'ın gözünün nuru idi. Ancak şimdi terkedilmiş bir harabeden başka bir şey değildir.

[44] Azerbaycan ilinin kültür müdürü şunları söylemiştir: 'Türkçe konuşan herkese boyunduruk vurun ve eşek muamelesi yapin.' Azerbaycan valisi Mostofi, 'Azerbaycanlılar Türktürler. Yonca yemiş meşrutiyet almışlar; şimdi saman yiyip İran'ı geliştirsinler.' Demektedir. Bkz: Cami, Güzeşte Cerage Rahe Ayende Est, Tahran, 1371, s.25.

[45] Ahmet Vugar, Pişeveri'nin Hayatı ve Yaratıcılığı, Bakü, s.18.

[46] Cami, a.g.e., s.269.

[47] Azerbaycan Demokrat Fırkası, Şehriver'in On İkisi, Tebriz, 1325, s.8.

[48] A.g.e., s.9.

[49] Cami, a.g.e., s.361.

[50] Cami, a.g.e., s.367.

[51] Abrahamyan, a.g.e., s.278.

[52] Cami, a.g.e., s.363.

[53] Hamid Ahmedi, Gom ve Gomiyetder İran, Tahran, 1378, s.139.

[54] Abrahamyan, s.435.

[55] Abrahamyan, s.437.

[56] Abrahamyan, s.437.

[57] Medeni, a.g.e., s.356.

[58] Medeni, a.g.e., s.356.

[59] Ş. Takieva, 1978-1979'da Cenubi Azerbaycan, 'Azerbaycan Tarih Meslekleri' adlı kitapta, Bakü, 1991, s.148-149.

[60] Abrahamyan, s.436.

[61] Kazım Şeratmedari ile konuşma, Azerbaycan dergisi, Ankara, 1979, sayı 230, s.6.

[62] Kazım Şeratmedari ile konuşma.

[63] Kazım Şeratmedari ile konuşma.

[64] Kazım Şeratmedari ile konuşma.

[65] Kazım Şeratmedari ile konuşma.